Paul Charles Morphy,  (22 Haziran 1837- 10 Temmuz 1884)  ?Satrancın Onuru ve Kederi?  Amerikalı bir satranççısıydı.Döneminin en büyük satranç ustası ve gayri resmi Dünya Şampiyonu olduğu düşünülüyor.Yine modern satranç kurallarının oluşumundan sonraki ilk satranç dahilerinden birisi olarak kabul edilir.

Biyografisi

İlk yılları Morphy, New Orleans/Louisiana?da varlıklı ve seçkin bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi.Babası Alonso Michael Morphy bir hukukçuydu ve Louisiana eyaletinde teşrii meclis üyeliği, baş savcılık ve temyiz mahkemesinde yargıçlık yapıyordu.Alonso?nun kökeni Portekiz, İrlanda ve İspanya?ya dayanıyordu.Annesi Louise Thérèse Félicité Thelcide Le Carpentier, hem Avrupa hem Afrika kökenli seçkin bir Fransız ailenin müziğe yetenekli kızıydı.Morphy, müzik ve satrancın Pazar günleri aile toplantılarında çok önemli bir yer tuttuğu ortamda büyüdü.

Amcası Ernest Morphy’e göre, Morphy’e kimse biçimsel bir şekilde satranç oynamayı öğretmemişti, daha ziyade Morphy satrancı çocukluğunda basit bir şekilde başkalarının oyunlarını izleyerek öğrenmişti. Ernest ve Alonzo?nun uzun bir maçını izledikten sonra, genç Paul (Morphy) onları Ernest?in kazancı olduğunu söyleyerek şaşırttı.Babası ve amcası Paul’ün hamleleri eksiksiz bildiğini henüz farkına varamamıştı.Paul taşları dizip amcasının kaçırdığı kazancı gösterince daha da hayrete düşmüşlerdi.Sonraları satranç dehası Jose Raul Capablanca için de benzer bir hikaye anlatılmıştır.

Çocukluk Zaferleri
Bu olaydan sonra ailesi, Morphy’nin erken yaştaki büyük yeteneğini fark edip onu aile toplantılarında ve yerel satranç çevrelerinde oynamaya teşvik ettiler.9 yaşında New Orleans’taki en iyi oyunculardan biri olduğun kabul ediliyordu.1846’da General Winfield Scott şehri ziyaret etti ve kendisini konuk edenlere bir akşamını kuvvetli bir yerel satranççıya ayırmak istediğini bildirdi.Satranç Scott için seyrek bir uğraş olsa da satrancı seviyordu ve kendisini çetin bir rakip olarak tanımlıyordu.Yemekten sonra taşlar dizildi ve rakip getirildi; 9 yaşındaki küçük Morphy.Scott önce kendisiyle alay edildiğini düşündü, ama tüm isteklerinin titizce yerine getirildiğine, bu çocuğun gerçekten bir dahi olduğuna ve yeteneğini sınayabileceğine ikna edildi.Morphy generali bir değil iki kez kolayca yendi ve ikinci maçta altı hamlede mattan kurtuluş olmadığını söyledi.Küçük bir çocuğa yenilmek General Scott?ın katlanabileceği son noktaydı, rövanş taleplerini geri çevirdi ve dinlenmeye çekildi.Bir daha Morphy ile hiç oynamadı.

1850?de Morphy 12 yaşındayken güçlü bir profesyonel satranç ustası Macar Johann Löwenthal, New Orleans’ı ziyaret etti.Löwenthal sıklıkla satranç oynayan ve yetenekli gençleri yenen biriydi.Resmi olmayan maçları zaman kaybı olarak nitelendirse de nezaketen maç teklifini kabul etti.Morphy ile ilk karşılaştığında iltifat edercesine başını okşadı.12. hamle gibi Löwenthal çetin bir rakiple karşı karşıya olduğunu fark etti.Morphy’nin her güzel hamlesinde Löwenthal’ın kaşlarını çattığındaki görüntüsünü Ernest Morphy “karikatür” olarak ifade ediyordu. Löwenthal New Orleans’ta kaldığı sürece Morphy ile üç maç yaptı ve hepsini kaybetti.

Eğitimi ve Birinci Amerikan Satranç Kongresi
1850 yılından sonra Morphy uzun süre satranca fazla vakit ayırmadı.Gayretle çalıştı ve 1854’te Mobile/Alabama’daki Spring Hill College’dan mezun oldu.Burada bir yıl fazladan kaldı.Bu sürede matematik ve felsefe okudu.En yüksek itibarlı A.M. derecesiyle ödüllendirildi.

Sonra hukuk okumak için Louisiana Üniversitesi’ne kabul edildi.Bütün Louisiana kanunlarını ezberleme hazırlıkları yaptığı söylenirken 7 Nisan 1857?de L.L.B derecesi aldı.

Henüz hukuk okumak için yeterli yaşta değildi.Bu sayede kendisine boş zaman bulmuş oldu.1857 sonbaharında New York?ta düzenlenecek Birinci Amerikan Satranç Kongresi için davet aldı.Bu daveti reddetti ama amcasının teşvik etmesiyle sonunda oynamaya karar verdi. Finaldeki rakibi kuvvetli Alman usta Louis Paulsen dahil bütün rakiplerini yendi.Morphy Birleşik Devletler Satranç Şampiyonu olarak anılıyordu ama Morphy bu ani şöhretten etkilenmemiş gibi görünüyordu.Chess Monthly’nin Aralık 1857 sayısına göre ?”Cana yakın mizacı, etki altında kalmamış alçak gönüllülüğü ve centilmenliği onu tüm tanıdıklarına sevdirdi.”

Morphy Avrupa’ya gidiyor
New Orleans?a döndükten kısa bir süre sonra 1858 yazında İngiltere’nin Birmingham şehrinde düzenlenecek bir uluslar arası turnuvaya davet edildi.Hala hukuk okumak için çok genç olduğundan teklifi kabul etti ve İngiltere’ye gitti.Veteran Howard Staunton hariç önde gelen İngiliz ustalara karşı oynadı ve kolay galibiyetler serisiyle bitirdi.Staunton’ın kariyeri düşüşteydi, en iyi zamanları geride kalmıştı, yine de başlangıçta Morphy ile oynamaya söz vermişti.Ama sonra Morphy’nin oyununa şahit olunca oynamaktan vazgeçti.Staunton sonraları Morphy ile oynamaktan kaçındığı için eleştirildi.Bu süreçte Staunton’ın, Shakespeare’in bütün çalışmalarının üzerinde çalıştığı biliniyordu ama yine de Morphy’nin ziyareti sırasında bir turnuvada oynadı.Staunton ilerleyen zamanlarda Morphy’yi maçın yapılamamasından sorumlu tutu.Aralarında ortaya konan bahsin azlığı da olan başka sebepler de belirtti.Bu Morphy?nin popülaritesine yapılan en çirkin saldırıydı.

Morphy yeni rakipler arıyordu ve İngiliz kanalından Fransa’ya geçti.Fransa’da satrancın merkezi olan Paris’teki Cafe de la Regence’de sakin bir profesyonel olan Daniel Harrwitz’i sağlam bir oyunla yendi.

Morphy Paris’te kısa süren bir bağırsak rahatsızlığı geçirdi.O zamanın tıbbi şartlarıyla sülüklerle tedavi edilmeye çalışıldı ama bu önemli miktarda kan kaybetmesine sebep oldu.Morphy yardım almadan ayağa kalkmak için bile çok güçsüz olmasına rağmen Avrupa’nın en iyilerinden biri olarak kabul edilen Alman usta Adolf Anderssen ile oynamakta ısrarcıydı. Hastalığına rağmen 7 galibiyet 2 beraberlik ve 2 malubiyet almayı başardı.Anderssen malubiyet için antrenmansız olmasını sebep gösterse de Morphy’nin şu ana kadar yendiği oyunculardan daha kuvvetli olduğunu belirtti ve bu oyunu oynayan en iyi oyuncu olduğunu, hatta Fransız şampiyon Bourdonnais’ten de iyi olduğunu beyan etti.

Morphy İngiltere ve Fransa’da sayısız simültane gösteride bulundu ve körleme tekniği sergilediği gösteride de aynı anda sekiz kişiye karşı oynayarak yendi.Morphy ayıca Brunswick Dük’ü ve Isouard Kont’u ile de Paris?teki İtalyan Opera Evi’nde çok iyi bilinen gayri resmi maçlar da oynadı.

Morphy Dünya Şampiyonu İlan Edildi
Henüz 21 yaşındaydı ve artık tamamen ünlü bir satranççıydı.Bir akşam Paris?teki otel odasında oturmuş arkadaşı Frederick Edge ile sohbet ederken davetsiz bir misafir geldi ve “Ben Prens Galitzine, Bay Morphy ile görüşmek istiyorum” dedi.Morphy misafirine kendini tanıttı, misafir “Hayır, imkansız, siz çok gençsiniz” diye haykırdı.Prens sonra ilk kez Morphy’nin yaptığı mükemmel işlerden haberdar olduğunda Sibirya sınırında olduğunu, otel odasında Berlin, Schachzeitung?da yayınlanan bir satranç yazısının kopyasının olduğunu açıkladı ve sonra Morphy’ye St. Petersburg, Rusya’ya gitmesi gerektiğini çünkü İmperial Palace?daki satranç kulübünün onu büyük bir ilgiyle, hevesle konuk etmek istediklerini söyledi.

Morphy Avrupa’da genellikle Dünya Şampiyonu olarak anılıyordu.4 Nisan 1859’da Paris’te adına verilen bir ziyafette defne ağacından yapılmış bir çiçekten taç, Morphy’nin Heykeltıraş Eugene Lequesne tarafından yapılan büstünün başına yerleştirildi.1859 baharında döndüğü Londra’da da benzer bir davette Morphy yine Dünya Şampiyonu olarak takdim edildi.Ayrıca özel bir görüşme için Kraliçe Victoria?nın huzuruna davet edildi.Morphy, diğer usta satranççıların bir dezavantaj olmaksızın mücadele edemeyeceği kadar üstündü.5 ustaya (Jules Arnous de Rivière, Samuel Boden, Thomas Barnes, Johann Löwenthal, ve Henry Bird) karşı simültane verdi ve iki galibiyet iki beraberlik bir malubiyet elde etti.

Amerika’ya dönüşü üzerine Morphy büyük şehirleri turlarken kendisine övgüler yağmaya devam etti.29 Mayıs 1859’da New York şehrindeki üniversitede başkan Martin Van Buren’in oğlu John Van Buren “Paul Morphy, Dünya Satranç Şampiyonu” diye bir başarı belgesi hazırladığını duyurdu.Boston’da belediye başkanı Henry Wadsworth Longfellow, Harvard rektörü  Louis Agassiz ve diğer önde gelen kişilerin katıldığı bir ziyafette Dr. Oliver Wendell Holmes Dünya Şampiyonu Paul Morphy için kadeh kaldırdılar.Kısaca Morphy bir şöhretti.Yapımcılar onun destekçilerini araştırdılar, gazetelerde köşe yazıları yazması istendi ve bir beysbol takımı onun adını aldı.

Morphy Satrancı Bırakıyor
Hemen hemen tüm rakiplerini mağlup etmesine rağmen, söylenene göre Morphy avans olarak piyon ve hamleler vermeden artık hiç maç yapmıyormuş.Eve dönüşünden sonra kesinlikle satrançtan emekli oldu.Bir kaç istisna dışında aleni turnuvaları tamamen bıraktı.Maalesef Morphy’nin kısa hukuk kariyeri 1861’de patlak veren Amerikan iç savaşıyla bölündü.Üyelikten çekilmeye karşı çıktı ve konfedere orduda hizmet vermedi.Savaş süresince bazen New Orleans?ta bazen de yurt dışında (Paris, Havana, Küba) yaşadı.

Belki de savaş karşıtı görüşü yüzünden Morphy savaş sonrasında hukuk eğitimini başarılı bir şekilde tamamlayamadı.Hukuk bürosu açma girişimleri başarısızlıkla sonuçlandı.Ziyaretçileri her zamanki gibi satranç hakkında sohbet etmek istediler, hukuki meseleleri hakkında değil.Ailesinin mirasıyla finansal bakımdan güvende olan Morphy, hayatının geri kalanını genellikle aylakça harcadı.Hayranları satranca dönmesini isteseler de bunu reddetti.

Dönemin üstün olma düşüncesine uygun olarak Morphy satranca sadece amatör bir aktivite gözüyle baktı ve ciddi bir iş olarak görmektense, değersiz bir oyun olarak nitelendirdi.Onlarca yıl sonra profesyonel satranççıların doğuşuna kadar satranççılara, kumarbazlarla aynı bakış açısıyla yaklaşıldı.

Trajedi ve Alacakaranlık
Satrancı bıraktıktan sonra akıl sağlığının kademe kademe kötüleştiği gözlendi.Son yılları oldukça trajikti.Depresyon ve paranoya büyük sıkıntı verdi.Sonunda psikoza dönüştüğü görüldü.Söylentilere göre günlerini New Orleans’ta amaçsızca gezinerek ve hayali konuşmalar yaparak geçiriyordu.

10 Temmuz 1884 öğleden sonrası, 47 yaşındayken, Morphy küvette ölü olarak bulundu.Otopsi raporuna göre günün sıcak saatlerinde uzun süre yürüdükten sonra soğuk suya girdiği için inme inmiş.Konağı ailesi tarafından 1891’de satıldı.Günümüzde ünlü New Orleans restaurantı Brennan olarak biliniyor.

Morphy’nin Satrancı
Bugün çoğu amatör Morphy’nin göz kamaştıran kombinezon oyuncusu olduğunu düşünür.Morphy’nin etkinliğinin bir sebebi de göz kamaştıran oyunlarının satranç kitaplarında tekrar tekrar yer almasıdır.Bunu yaptığı oyunları da olsa Morphy’nin stilinin temeli kombinezonları değildi.Morphy’nin zamanının ustaları Morphy’nin gösterişsiz tarafını La Bourdonnais ve Anderssen gibi bir kısım eski gösterişli ustalarla karşılaştırıyorlardı.

Morphy ilk modern satranççı olarak kabul edilir.Bazı oyunları modern gözükmeyebilir çünkü Morphy bu maçlarda modern büyük ustaların kullandığı veya Staunton, Paulsen ve sonraları Steinitz’in geliştirdiği yavaş, pozisyonel sistemlere gerek duymamıştır.Rakipleri henüz açık oyunlarda ustalaşmamıştı ve Morphy açık oyunları çabuk galibiyetler getirdiği için bu oyunculara karşı kullanıyordu.Açık oyunları neredeyse mükemmel oynuyordu, bununla beraber her hangi bir pozisyonu da kontrolü altında tutabiliyordu.Satrancı her yönüyle kavrama Morphy’den yıllar sonra gerçekleşecekti.Morphy, doğru hamleyi sezgileriyle bulabilen bir oyuncuydu ve bu yönüyle Capablanca’ya benzetiliyordu.Capablanca gibi çocuk yaşta dahiydi, hızlı oynuyordu ve yenmesi çok zordu.Löwenthal ve Anderssen daha sonra Morphy’nin gerçekten yenmesi çok zor olan, nasıl savunma yapması gerektiğini bilen, kötü pozisyonlarda beraberliği, hatta galibiyeti yakalayabilecek bir oyuncu olduğunu belirttiler.Aynı zamanda güzel bir pozisyon yakaladığında öldürücü oluyordu.Anderssen özellikle “Morphy”ye karşı kötü bir hamle yapmak terk etmek gibiydi.Ben oyunlarımı 70 hamlede Morphy ise sadece 20 hamlede kazanırdı ama bu sadece doğuştan gelen bir şey.” sözleriyle Morphy’ye karşı aldığı kötü sonuçların nedenini açıklıyordu.

1857’de New York’ta oynadığı turnuvada 59 maçta 42 galibiyet, 9 beraberlik ve 8 yenilgi aldı.
Bazı büyük ustalar Morphy’nin gelmiş geçmiş en büyük satranççı olduğunu belirtiyorlar.

Wikipedia’dan çeviren Tutku Dinçer