Şimdi dikkatimizi oyunortasının Rusya’da nasıl çalışıldığına yöneltiyoruz. Temel olarak bu çalışmalar, Steinitz’in kendi teorisinde sunduğu genel prensiplere dayanmaktadır. Bunların tüm detayları diğer kaynaklarda detaylı olarak bulunabilir, biz burada bir büyükustanın konumu nasıl analiz ettiğini ve değerlendirdiğini inceleyeceğiz.

Materyal dengesinden sonraki en güçlü element, kuvvetli ve zayıf kareler, açık hatlar, merkez, alan avantajı ve ahenkli taş dizilimidir. Pozisyonları bu açılardan incelerken, oyuncuyu her hamle ilgilendiren bir soruyu cevaplama şansı da elde edeceğiz: Kim daha iyidir, Siyah mı Beyaz mı?

Çıkan sonuca bağlı olarak savunma mı yoksa saldırı mı yapacağımıza karar veririz.

Analiz ve değerlendirme meselesi yüzyıldan fazla bir süredir gündemdedir. Günümüzde en önemli yaklaşım (ve giderek önemi artıyor) her tür tipik konumun çeşitli özelliklere göre sınıflandırılmasıdır.

Henüz bu tür bir çalışma, kodlanamamıştır ve dolayısıyla benim çabam muhakkak bu durumda kaçınılmaz yanlışlara ve eksikliklere sahip olacaktır.

Her türlü oyun ortası pozisyonunun iki gruba ayrılabileceği noktasından yola çıkacağız.
a)Analizle değil ama ancak sezgisel olarak çözümlenebilen pozisyonlar.
b)Varyantlarla veya mantıkla çözülebilen pozisyonlar.

Sezgisel değerlendirme gerektiren pozisyonlar
Olasılıkların insanın hesaplama kapasitesini aştığı, varyantları analiz ederek çözülemeyecek pozisyonlar vardır. Çok iyi satranç bilgisayarlarının bile bu tür konumları çözeceği şüphelidir.

Bu tür durumların ortaya çıkmasının sebebi, saldıran tarafın yaptığı fedalar neticesinde materyal dengesindeki keskin değişme ve bunun sonucunda klasik konum değerlendirme metodlarının arka planda kalmasıdır.

Bu durumlarda oyuncuların ‘belirsiz’ konumu sevip sevmediklerine bağlı olarak “damak zevki” ön plana çıkmaktadır. Bu tür konumlar, hesaba dayalı değil de sezgiye dayanılarak değerlendirilen konumlardır.

Sezgisel konumların meşhur üstadı Tal şöyle yazmıştır ‘Hesaplama işin sadece bir kısmı. Daha az önemli olmayan kısım ise sezgi, ilhamdır buna bir tür enerji de diyebilirsiniz. Örneğin ben her zaman bir hamlenin iyi veya bir diğerinin neden kötü olduğunu açıklayamam. Bazen oyunlarımda kombinezonları, sadece orada bir yerlerde olmaları gerektiğini düşünerek buldum. Şu ana kadar düşünce sistemimi anlaşılabilir bir dile çevirebilmiş durumda değilim’

Aşağıda Tal’in fantastik oyununa bir örnek Tal-Filip, Moskova, 1967 (oyunu izleyin)

Yavaş metodların insiyatifini kaybetmesine neden olacğını gören Tal sezgisel bir fedaya girişmeye karar veriyor. 19.Af7!? Şf7 20.Vh7 . Belli ki Tal ilk hamleleri hesapladı ve yedekleri göreve getirebileceğine güvendi.

20…e5 21.Kd8 Kd8
21…Vd8 kötüdür, 22.Vh5

22.Vh5 Ve6
Beyaz ne elde etti? Siyah tüm tehditleri 23…Vg4 ile etkisiz hale getirmeyi tehdit ediyor, ama Tal insiyatifini devam ettirmenin yolunu buluyor.

23.h3!
Basit ve etkili. Beyaz Vezir değişimini engelliyor ve Şahına kaçış karesi hazırlıyor.

23…Fc5
En iyi satranççı beyninin bile bu durumdaki tüm olasılıkları hesaplaması mümkün değildir. Siyah, aletlerini koordine etmeyi ve Şahını güvenlik altına almayı başarmakta zorluk çekiyor. Olasılıkların zenginliği şu varyantla biraz da olsa ifade edilebilir 23….Kd6 24.Ke1 Şf8 25.Ke3 Af4 26.Ve5 Ve5 27.Fe5 Kd1 28.Şh2 Fd6 29.Fd6 Kd6 30.Kf3 Kf6 31.Kc3 ve Beyaz materyal üstünlüğünü elde eder.

24.Şh1
Beyaz, sanki hiç taş feda etmemiş gibi oyununa devam ediyor. Bu, benzeri sezgisel konumlarda iki tarafa da psikolojik sorunlar çıkaran sakin kalabilme gerekliliğinin sonucudur. Herkes gönüllü olarak bu tür zorluklara girmeye razı olmaz.

24…Fd4?!
Şüpheli bir hamle. 24….Kd6! daha iyi defans şansları verecekti. Beyaz 25.f4 ile devam edebilirdi, ama 25…ef 26.Vc5 Ve4 27.Vd6 Fh3’den sonra durum belirsizdir. Bununla beraber başka bir atak yolu Beyaz’a üstünlük getirir; 25.Ke1 Fd4 26.c3 Fc5 27.c4.

25.Kd1 Kd6
25…Fb6 26.Kd8 Fd8 27.f4! Beyaz’ın çok kuvvetli tehditleri vardır.

26.Fa3 Ka6
Kaybettiren hata, yalnız 26….Kd8 27.c3 Fb6 28.Kd8 Fd8 29.f4 sonucunda da Siyah kötü durumda olurdu.

27.Kd4!
1-0 27…ed 28.Fd5 Ka3 29.Vf5 oyunu bitirir.

Özellikle Tal’in gençlik döneminden bu tür örnekler bulabilirsiniz. o­nun bu özelliğinin sonucundandır ki, antrenörü bu tür konumlarda şu yorumu yapmaktadır :”Misha’nın materyal altta olmasına siz bakmayın. Tahtada bir açık hat varsa oradan mat edecektir!”

Belitmesi ilginçtir ki her büyükusta er veya geç sezgisel konumları oynamak zorundadır. Karar vermesi en zor olan, sadece bir er fedasının söz konusu olduğu konumlardır. Özdeyişde de olduğu gibi eğer bir taş fedasını sıradan bir ölçü aletiyle değerlendirecekseniz, bir piyon fedasının sonuçlarını ölçebilmek için muhakkak daha hassas bir ölçü aletine ihtiyaç duyarsınız.

Sezgisel konumlar öyle ilginçtir ki bunlar bazen Anotoly Karpov veya Tigran Petrosian gibi rasyonel oyuncuların bile cezbedebilir.

Karpov-Dorfman 1976 (oyunu izleyin)

14.Ad5 ed 15.Fg7 Kg8 16.ed Vc7 17.Ff6 Ae5
Tüm varyantlar önceden hesaplanamaz olsa da Karpov’un zihninde bazı temel varyantlar belirlenmişti. Hesapladığı bazı varyantlar şunlardır: 17…Ab6 18.Ke1 Ad5 19.Fg2, ve 17…Ac5 18.Ke1 Ka7 19.Fh3 ve eğer 19…Şf8 oynarsa hoş bir şekilde kazanır 20.Fc8 Af6 21.Ve8 Şg7 22.gf Şh8 23.Vg8 Kg8 24.Ke8 mat.

18.Fe5 de 19.f4 Ff5 20.Fh3 Fh3 21.Kh3 Kc8 22.fe Vc4!
Beyaz’ın merkezde taş karşılığı iki piyonu ve kanatta da bir piyon fazlası vardır. Dolayısıyla materyal eşittir ama pozisyonu değerlendirmek zordur. Siyah’ın taşları epey aktifdir, Beyaz’ın hafif taşı kalmamıştır ve ağır taşlarla konuma dalmak zordur.

23.K1d3 Vf4 24.Şb1 Kc4!
Siyah taşlarını mükemmel yerlere koyarak, güzel bir karşı atağa geçiyor ama Karpov da pozisyonun üstün olduğunu ispatlıyor.

25.d6 Ke4 26.Khe3 Ke3 27.Ke3 Vh4 28.Vf3!

Vezirle dalışı mecbur kılıyor ve ciddi tehditler yaratmaya başlıyor.

28…Vg5 29.Ke1 Vg2 30.Vf5 Kg6 31.Kf1 Vd5 32.de Şe7
Şimdi materyal dengededir ama Beyaz mecburi bir biçimde kazanır.

33.Vf4! a5 34.Vh4! Şe8 35.Vh7 Vf3 36.Vh8 Şe7 37.Vh4 Şe8 38.Vc4! Vb7 39.b3 Ke6 40.kg1 Ke5 41.Kg8 Şe7 42.Vh4 Şd7 43.Vf6! Ke7 44.vf5 Şd6 45.Va5 Ke5 46.Vd8 Şe6 47.Şb2! f6 48.Kf8 Vg7 49.Vc8 Şd5 50.Vc4 1-0

Çözümlenebilir pozisyonlar
Bu neredeyse tüm satranç pozisyonlarının dahil edilebileceği geniş bir bölümdür ve şu bölümlere ayrılabilir:
1) Mantıksal plan ve geçmişteki örneklerle çözülebilen konumlar – mantıksal konumlar
2) Hesaplamayla çözülebilen konumlar – hesaplanabilir konumlar
3) Git-gel çözülebilen konumlar – manevra konumları

Mantıksal konumlar

Önde gelen oyuncuların hepsi, doğru analizleri ve değerlendirmeleri temel alarak mantıksal bir plan çerçevesinde konumları çözümlemeyi bilirler. Ortaya çıkan konumdaki temel konumsal faktörleri çalıştıktan sonra oyuncu, bu faktörleri büyüyen avantajı rakibini yenmesine, mata veya materyal kazancına götürene kadar, arttırmaya devam eder.

Bu tür mantıksal planları yapma konusunda en büyük uzman Botvinnik’dir. Aşağıda Botvinnik’in 1936 yılında Moskova’da Lilienthal karşısında 15.hamleden sonra elde ettiği konum verilmiştir. (oyunu izleyin)

Beyaz merkezin tam kontrolünü almıştır, ahenkli bir biçimde yerleşmiş taşları vardır ve daha geniş alana sahiptir. Bu tür etkenler rakibe karşı ‘boğma’ planını uygulamak için kullanılır.

16.Kfd1 Ad417.Fd4 d6 18.a4!
Maksimum şekilde, b6-b5 serbestleştirici hamlesini engelliyor Bu sürüş Siyah’ın aktif bir oyun elde edebilmesi için tek yoldur. Botvinnik bu hamleyi engelliyor ve sadece Beyaz’ın rahatça kazanabileceği durumda bu sürüşe izin veriyor.

19…Ae8 19.Ad5 Kc6 20.Fg7 Ag7 21.h4
Plandaki başka bir detay. Siyah’ın iki alternatifi var: ya h7-h5 sürerek Şah kanadını zayıflatacak ya da Atını g7’den uzaklaştırarak h4-h5 sürüşüne izin verecek. Siyah ikisini de yapmıyor. Bu da pek iyi netice getirmiyor.

21…Ke8 22.Kc3 Ah5 23.Vd4 b5
En sonunda biraz konumunu ferahlatıyor gibi ama ne var ki hepsi Botvinnik’in kontrolü altında. Diğer bir alternatif 23…Af6 idi ve 24.Af6 ef6 25.Vf6 kötüdür çünkü 25…d5! vardır ama bunun yerine f6’yı almayarak Beyaz baskıyı devam ettirebilir. 24…Ad5 25.ed5 ve ardından h4-h5 ile Beyaz, Şah kanadında kazanan bir atak başlatabilir.

24.cb ab 25.Kdc1! Kc3 26.Kc3 ba 27.Kc7!

Planın, 7. yataya dalış ve Şaha karşı doğrudan tehditlerle taçlandırılması. Eğer 27…Vb3? oynarsa 28.Ae7 Ke7 29.Kc8 mat eder.

27…Vb5 28.ba Ve2 29.Vf2 Vf2 30.Şf2
Siyah matı engelledi ama süper aktif Beyaz taşlar, durdurulamaz a4 Piyonuyla birlikte konumu basit kazanç hale getiriyor. Bu tür bir oyunsonunun gelebilme ihtimali, alan avantajı göz önüne alındığında mantıksaldır ve olasıdır ki bu, oyundan evvel hazırlıklarda da öngörülmüştür.

30…e6
30…Ka8, 31 Kc8 Şc8 32.Ae7 yüzünden kötüdür.

31.Ab6 Af6 32.a5 Kb8 33.Kc8 Kc8 34.Ac8 Ae8 35.a6 Ac7 36.a7 Aa8 37.Ad6 Şf8 38.e5 Şe7 39.Şe3 f6 40.Şf4 h6 41.Ac8 Şf7 42.Şe4 Şg7 43.Şd4 Ac7 44.Şc5 1-0

Bu oyun en iyi oyun ödülünü almıştır. Sovyet geleneklerinde södülün sadece feda serilerine değil ama aynı zamanda derin bir mantıkla oynanan oyunlara da verilir.

Benzer bir oyun tarzı Botvinnik’in bir öğrencisi tarafından Karpov – Unzicker, Nice Olympiadı 1974 (oyunu izleyin) oyununda sergilenmektedir.

Genel izlenim Beyaz’ın 5. yatayda duran ve daha geniş alan sağlayan er sayesinde hafif üstün olduğu yönündedir. Bununla beraber Siyah’ın hiçbir zayıflığı yoktur ve tahtanın iki tarafından da gelebilecek herhangi bir saldırıya karşı hazırlıklıdır.

Karpov, aşağıda özetlendiği gibi bir tür konumunu güçlendirme planı kurar:
Fa7 ile a-hattını kapayarak, kırışmaları engelle. Bu fili koruyarak taşlarını a-hattında yoğunlaştır ve a-hattını kontrol edebileceğin bir anda Fili aç. Fakat bu kazanca yeterli değildir. Bu fikir Şah kanadındaki tehditlerle ve rakip taşların sıkıştırılması ile birleştirilmelidir. Şah kanadından ve a-hattından dönüşümlü oyun Siyah taşların ahengini bozacaktır.

24.Fa7! Ae8
Siyah uygun planı bulamıyor. Beyaz’ın Şah kanadındaki tehditleri sadece f4 sürüşüyle gerçekleştirilebilir. Dolayısıyla Siyah Fe8, Ad7, Ve7 formasyonuna geçip, f4’ü almalı ve e5 kuvvetli karesine bir At yerleştirmeliydi. Beyaz’ın d4 yoluyla c6’ya at yerleştirme planı da Ad7-b8 ile engellenebilirdi.

Bu yüzden Beyaz f4’ü g3’ten sonra gerçekleştirir bu şekilde ef’ye gf alabilir. Bu halde bile Siyah taşların e5’e yönelmiş olması o­na çok iyi defans şansı verir. Oyunda Siyah yavaş yavaş kötü duruma düşüyor.

25.Fc2 Ac7 26.Kae1 Ve7 27.Fb1 Fe8 28.Ae2 Ad8 29.Ah2 Fg7 30.f4
Beyaz, rakip Atın e5’e gelememesi için mümkün olduğunca çabuk bir şekilde bu hamleyi yapıyor.

30…f6
Çaresizliğin itirafı. Şimdi Beyaz rakip taşları son 2 veya 3 yataya sıkıştırıyor. Siyah’ın beklemekten başka şansı yok.

31.f5 g5
Tamamıyla teslimiyet. Eğer Siyah Şah kanadında gerilimi devam ettirseydi karşı şanslara sahip olabilirdi.

32.Fc2
h5 karesini, rakip Şaha yaklaşabilmek amacıyla önce Fili sonra da Veziri transfer amacıyla kullanma planı. Bu tehditler eğer Siyah Vezir kanadındaki bir atağa karşı bağlanmış olmasa bu kadar etkili olmazdı.

32…Ff7 33.Ag3 Ab7 34.Fd1 h6 35.Fh5! Ve8 36.Vd1 Ad8 37.Ka3 Şf8 38.K1a2 Şg8 39.Ag4 Şf8
Siyah h5’i f6’daki çataldan dolayı alamaz. Er veya geç zayıf Beyaz kareler etkisini gösterecek.

40.Ae3 Şg8 41.Ff7 Af7 42.Vh5 Ad8 43.Vg6!
Veziri almak kötüdür; h5 veya f5’e yerleşecek Atlar g6’daki Piyonla beraber çok kuvvetli tehditler oluşturur.

43…Şf8 44.Ah5!
1-0

f6 Piyonunu tutmanın tek yolu 44…Vf7 ama o zaman da 45.Ag4 Ae8 46.Fb6 ile Karpov tarafından önceden öngörülen ideal konum oluşur.

Oyun esnasında bazen bazı konumlar, oyuncuya sanki o konumu daha önce gördüğü izlenimini uyandırır. Bu daha çok bilgili oyuncuların başına gelir ve mantıksal konumlar oynarken oluşur.

Bu çok normaldir.Taşları gelişi güzel yerleştirip, hamleye karşı hamle stratejisi ile oynarsak benzer konumları oynama ihtimalimiz imkansız hale gelir. Öte yandan mantıklı planlar, insan zihninde daha iyi yer eder ve ne kadar çok bu konumlarla ilgili analitik çalışma yaparsak o kadar biliçaltımızda iyi yer alırlar. Bu tür bir birikimin zaman tasarufu ve zihinsel enerjinin korunması için yararlı olduğu yadsınamaz.

Bu yaklaşım sık olarak Botvinnik’in oyunlarında gözlenir ve o­nun oyun analizleri de bu özelliğe dikkat çekmektedir. Tal ile 1961 yılında dünya şampiyonluğu rövanş maçındaki 10. oyunuyla ilgili olarak şunları yazmıştır:

 

‘Açıkça Siyah 12…Ab4 13.Şd2 Ka2 14.Ka2 Aa2 ile Piyon kazancına gitmez çünkü sonuçta Beyaz insiyatifi ele geçirir. Siyah, Janovski – Capablanca New York 1916 (oyunu izleyin) oyununu taklit ederek b-piyonunu sürmek için acele ediyor. Oyun şöyleydi : 1.d4 Af6 2.Af3 d5 3.c4 c6 4.Ac3 Ff5 5.Vb3 Vb6 6.vb6 ab 7.cd Ad5 8.Ad5 cd 9.e3 Ac6 10.Fd2 ve şimdi 10…Fd7!! oynandı. Capablanca b6-b5 sürüp Atını c4’e yerleştirmeye çalışıyor.

Dolayısıyla bu oyunu hatırlayarak Botvinnik pozisyona Capablanca’nın tarzında yaklaşıyor.

12…Aa5 13.Ac3 b5 14.Ff1 b4 15.Ab5 Şd8 16.Af3 Ac4
Capablanca’nın planı Siyah’a belirgin bir üstünlük getirdi.

17.Fc4 dc 18.Ad6 Fd6 19.ed6 Fc6 20.Ae5 Fh1 21.Af7 Şe8 22.Ah8 Fe4 23.d5 ed 24.Fd4 Af6 25.Şd2 Şd7 ve Siyah rahat bir şekilde er üstünlüğünü kazanca çevirdi.

Diğer bir örnek aynı maçın 13. oyunundan

Botvinnik Beyaz’dı ve şöyle bir yorum yazmıştır: ‘ Burada plan bulmak zor değildir. Aynısı benzer bir konumda, Boleslavsky – Botvinnik 1952 oyununda uygulanmış ve b2-b3 ve a2-a4 ile Siyah’ın Piyon formasyonunu yıkmayı amaçlamıştır. Beyaz açıkça bu planı uyguladığı halde gariptir ki rakibim buna karşı önlem almaya çalışmamıştır.’

14.Fc2! Ad7 15.Ae2 Ff8 16.Ac3 a6 17.b3 Kac8 18.Fd3 Ab6 19.Fe2 Kd6 20.Kc5 28.Ac3

Beyaz’ın avantajı çok belirgindir. Beyaz 28.f4 ile kazanabilirdi ama bunun yerine pozisyonel bir biçimde kazanmayı tercih etti.

Bir başka örnek Botvinnik’in, Spassky – Botvinnik 1966 oyununa verdiği analizlerde görülebilir:
1.e4 c6 2.d4 d5 3.Ac3 de 4.Ae4 Ff5 5.Ag3 Fg6 6.h4 h6 7.Af3 Abd7 8.h5 Fh7 9.Fd3 Fd3 10.Vd3 Af6

‘Bu Caro-Kann Savunması’nın çok bilindik bu varyantı rakibimin önemli açılışlarından biri. Rakibim için üzücü ki tüm bu varyant benim için 1928 yılından beri tanıdıktı. O zamanlar aynı açılışın oynandığı Grigoryev-Panov oyununu analiz etmiştim! Yoruma gerek yok.

Eski örneklerin, Karpov, Petrosian, Keres ve benzeri planlama ustaları tarafından nasıl yinelendiklerini rahatça görebilirsiniz. Bu tür örneklerin incelenmesi okuyucuyu, geçmişin oyunlarını bilmesi gerektiği konusunda rahatça ikna edebilir. Denildiği gibi ‘Amerika’yı yeniden keşfetmeye gerek yok’ Bunu destekleyen diğer bir kanıt zaman sıkışmasından kaçınma gerekliliğidir. Eğer insanlar saatlerce açılış çalışıyorlarsa, biraz da mantıksal plan bankası oluşturmak içinde zaman ayırabilirler.

Yazan Kotov