Aday Hamleler
Tüm aday hamleler belirlenmeli ve kişinin zihninde sıralanmalıdır. Bu işlem önce bir hamlenin incelenmesi, daha sonra başka bir hamlenin aranması şeklinde parça parça yapılamaz.
Alexander Kotov
Bir kombinezonu keşfetmek önemli değildir: bulunduktan sonra sonuçları doğru olarak incelenmelidir. Hesaplama yeteneğini geliştirebilmek için zorluğun gizli kalmış güzel fikirleri bulmanın olmadığı, pek çok uzun varyantı hesaplamanın daha önemli olduğu alıştırmaları çözmek gerekir.
Yıllar önce Alexander Kotov, sıradan bir birinci -kategori oyuncusu iken belirgin bir hedefler doğrultusunda çalışarak hesap yeteneklerini ciddi ölçüde geliştirmiştir. Sonuç, oyun seviyesinde sıçrama olmuştur ve bir süre sonra da kendisi Büyükusta ünvanını almıştır. Kitaplarında Kotov çalışmalarını, varyant hesaplamadaki kaliteyi arttıran metodları anlatarak ve yararlı tavsiyeler vererek paylaştı. Buna benzer bir tavsiye bu bölüm için başlangıç noktası olmuştur.
Secrets of Chess Training (Satranç Antremanının Sırları) kitabının ilk bölümünde ajurne konumları analiz edilirken bu tavsiye önemli bir biçimde incelenmiştir. Bu tavsiye masa başı oyunlarında da önemlidir. Şimdi bu temaya bir oyunumdan örnek göstereceğim.
Dvoretsky-Schüssler
Tiblis 1980
1.e4 e5 2.Af3 Af6 3.Axe5 d6 4.Af3 Axe4 5.d4 d5 6.Fd3 Fe7 7.0-0 Ad6?!
Siyah c2-c4’ü engelliyor ama bunu yapmak için Atıyla üçüncü defa oynamış oluyor. Açılışta zaman kaybetmemek önemli değildir, o yüzden Beyaz’ın değişik yollardan üstünlük elde edebiliyor olması şaşırtıcı değildir. Örneğin: 8.Ac3 c6 9.Ae2 Ff5 10.Ag3 fena değildir.
8.Ff4
Şimdi Siyah 8…Ff5’i 9.Fxd6 yüzünden oynayamaz.
8…Fg4 9.Abd2
Makarychev ilginç bir plan bulmuştur: 9.Ke1 0-0 10.h3 Fh5 11.Ac3! c6 12.Ve2
S.1.11 12…Ke8? ya nasıl cevap vermeli?
12…Ke8 kötüdür çünkü 13.Fxh7! Şxh7 14.Ag5 Fxg5 15.Vxh5 Fh6 16.Kxe8 Axe8 17.Fxh6 gxh6 18.Vxf7 Ag7 19.Ke1 veya 19.Vxb7
S.1.12 12…Ac8 nasıl çürütülebilir ?
12…Ac8’de kötüdür 13.Fxb8 Fxf3 (13…Kxb8 14.Ve5!) 14.Ve5!! Ff6 15.Vf4 Fg5 (15…Fh5 16.Fc7 Vd7 17.Ff5) 16.Vf5! g6 17.Ve5 Ff6 18.Vc7! f3’teki Fil sadece e4’e çekilebilir.
Son olarak 12…Ff6’ya Makarychev şu varyantı veriyor: 13.Ve3! Ke8 (13…Fxf3 14.Vxf3 Fxd4 15.Axd5!!) 14.Fe5 Ad7 15.g4 Fg6 16.Vf4 ve Beyaz’ın avantajı vardır.
9…0-0 10.Ke1 Ad7
Bu konum 7 sene önce bir oyunumda Khachaturov karşısında oluşmuştu. Sonrasında yüzeysel bir biçimde 11.c3 oynadım ve Siyah eşitlemeyi başardı: 11…Kc8 12.Vb3 Ab6 13.Vc2 g6 14.Ae5 Ff5 15.Ke2 Fg5! 16.Fxg5 Vxg5 17.Kae1 f6
Bu sefer daha mantıklı bir plan seçtim. Şu anda 11.h3 Fh5 sonrası Siyah, Beyaz renkli Filini …Fg6 ile değişebilir. Ama eğer Beyaz Atını g3’e manevra eder ve sonra h3 sürerse, Siyah f3’ü kırmak zorunda kalır ve Beyaz taşlarıyla Şah kanadına baskı kurabilir.
11.Af1 Af6
Her şey açık: 12.Ag3’e 12…Ah5 oynamak istiyor. Ne var ki rakibimin planın ciddi bir hatası var.
S.1.13 Siyah’ın planındaki hata nedir?
12.Ag3 Ah5 13.Axh5 Fxh5 14.Ke5!
Son derece tatsız bir çifte vuruş. Eğer Siyah f3’ü alıp …c6 sürerse (Piyonu korumanın başka yolu gözükmüyor) Beyaz Filini h7’den feda edebilir. Oyundan sonra rakibim çaresizlikten baktığı hamleyi gösterdi; 14…g5?!. Ama tabii ki bu tür bir hamle ciddiye alınamaz.
Schüssler derin düşünceye daldı. Cevabı tek hamleydi ve bir buçuk saat düşünceden sonra yapıldı(!) O sırada kötü durumuna sempatiyle baktım: “Tüm hamleler kötüyse ne yapabilirsiniz ki. Ne kadar düşünsenizde konum düzeltilemez.”
14…Fxf3 15.Vxf3 c6
S.1.14 Beyaz ne oynamalı?
Fil fedasının doğruluğundan şüphe etmedim. Dolayısıyla önce h7’yi alıp rakibimin ne oynayacağını görmek istedim 16.Fxh7 Şxh7 17.Kh5 Şg8 18.Vh3’ten sonra 18…f6 mı yoksa 18…f5 mi oynayacaktı. Ancak onun cevabını gördükten sonra analiz etmeye başlayacaktım. Şanslıyım ki böyle aptalca bir hata yapmadım , fedayı analiz etmeye başladım ve gördüm ki mesele başta gözüktüğü kadar basit değildi.
18…f6 19.Ke1 Af7 20.Vf5 bana şu imkanlarla uygun gözüktü: 20…Ag5 (20…Ah8 21.Ve6; 20…Ad6 21.Ve6 Kf7 22.Vh3) 21.Fxg5 fxg5 22.Ve6 Kf7 23.Vh3 Kf8 ve ardında 24.Kh7! tehdit 25.Vh5. (Oysa ki daha iyi ve yeterli 20…Ke8! savunmasını görmemiştim)
Öte yandan 18…f5’e uygun bir cevap bulamadım: 19.Ke1 (19.Kh7 Af7; 19.Kh8 Şf7 20.Vh5 Şe6) 19…Ae4! 20.Kh8 Şf7 21.Vxf5 Ff6 veya 21…Af6 (ama 21…Şe8? olmaz 22.Kxf8 Fxf8 23.f3)
İki üç defa kendimi Fil feda etmekten alıkoydum ve diğer doğal hamlelere baktım; örneğin 16.Kae1. Ama bu olasılıklardan sonra avantaj göremedim ve 16.Fxh7’yi hesaplamaya geri döndüm, bu şekilde Kotov’un belirttiği prensibe aykırı davranmış oldum: “Karışık varyantları hesaplarken, varyant ağacının dalları sadece bir kez hesaplanmalı”.
Bir saat kadar düşünüp giderek yorgunlaştıkça avantaj elde edebilme ümidimi yavaş yavaş kaybediyordum. O sırada birden daha önce farketmediğim bir imkanı gördüm. Hızlıca analiz ettim ve hamlemi yaptım.
16.Vg3!
Tehdit 17.Kxe7; 16…Ff6 17.Fxh7 Şxh7 18.Kh5 Şg8 19.Fxd6 Ke8 20.Fe5 halinde Siyah’ın Piyon kaybına karşı kompansasyonu yoktur.
Belli ki aslında en iyi savunmayı kaçırmıştım: 16…Ae8! Eğer rakibim bunu oynasaydı, atağı devam ettirecek en iyi devam yolunu bulabilir miydim bilmiyorum: 17.Kae1 Ff6 18.Kh5 g6 19.Vh3! Fxd4 20.Kxh7 Objektif olarak konum beyaz için iyidir; örneğin: 20…Vf6 21.g3 Fxb2 22.Vh6 (tehdit 23.Fg5) 22…Fd4 23.Ke2 veya hatta 23.c3
Şanslıydım: Schüssler de en az benim kadar yorgundu ve Beyaz’ın işini kolaylaştırdı.
16…Fh4? 17.Fxh7 Şxh7 18.Kh5 Şg8 19.Vh3!
Tabii ki 19.Kxh4? Af5, ve 19.Vxh4? Vxh4 20.Kxh4 Af5 de olmaz
19…g5 20.g3
20.Fe5 de güçlüydü ama oyundaki hamle daha basittir.
20…Vc8 21.Vxc8 Axc8 22.Fd2 Ae7 23.gxh4 gxh4 24.Şh1!
Siyah terketti, 24…Ag6 25.f4 yeterlidir.
Hemen Fil fedasına hesaplamaya başladığım için kendimi şuçlamıyorum; çok cezbedici gözüküyordu. Ama fedanın mecburi bir kazanca götürmediği anlaşıldığı anda durmak ve aday hamlelerin bir listesini oluşturmak gerekliydi. Bu amaçla konsantre olabilseydim büyük olasılıkla 16.Vg3’ü çabucak görecektim ve kısa bir analizden sonra oynamam gereken hamlenin o olduğuna karar verecektim. Sonuç olarak bu şekilde zaman ve enerji kazanmak mümkün olacaktı.
Büyükusta Yusupov aday hamlelerin belirlenmesine çok özel bir önem verir. Bu özelliği ona pek çok durumda gizli imkanları bulmasında yardımcı olmuştur. Buna iyi bir örnek aşağıdaki oyundur.
Yusupov-Nogueiras Adaylar Turnuvası Montpellier 1985
1.d4 d5 2.c4 e6 3.Ac3 c6 4.Af3 af6 5.Fg5 Abd7 6.cxd5 exd5 7.e3 Fd6 8.Fd3 Af8
Siyah bir önceki oyunda gerçekleştirdiğim manevrayı yapmak istiyor:…Ag6 ve h7-h6. bu sebeple Schüssler gibi açılışta aynı taşla çok fazla hamle yapıyor. Bu şüpheli plan daha önce de Noguerias tarafından oynandı dolayısıyla Arthur ile hazırlanma fırsatı bulabildik ve olayların gelişimini tahmin ettik.
9.Ae5!? Vb6
9…Ag6 halinde Beyaz 10.f4 ile Atın merkezdeki konumunu sağlamlaştırır. Chernin-Cvetkovic, Belgrad 1988 oyunu şöyle devam etti: 10…0-0 11.Vc2 Ve8 12.0-0 Fb4 13.Şh1 Fxc3 14.bxc3 h6 15.f5 Fxf5 16.Fxf6 Fxd3 17.Vxd3 gxf6 18.Ag4 Beyaz için kazanan bir atak.
10.0-0 Fxe5
10…Vxb2 11.Kc1 Siyah için çok tehlikeli olurdu.
11.dxe5 Ag4?
Daha iyisi 11…A6d7 idi. Yusupov şu varyantı kafasında hazırlamıştı: 12.Ff4 Vxb2 13.Kc1 Ag6 14.Fxg6! hxg6 15.e4 Beyaz avantajlıdır. Piyonu almak yerine 12…Ac5 Gulko-Simagin Moskova 1984 oyununda olduğu gibi daha iyidir.
S.1.15 Beyaz nasıl devam etmeli?
Bu konuma hazırlığımız esnasında üstünkörü bir şekilde baktık ve Beyaz’ın 12.Ff4 Ag6 13.Fxg6 hxg6 14.h3 Ah6 15.e4! den sonra iyi olduğuna karar verdik. Ama Yusupov önceden yapılan analizleri, özellikle de acele ile yapılmışsa kontrol eder. Burada 12.Ff4’den daha iyi bir hamle olup olmadığını kontrol etti ve çok çarpıcı bir fikir buldu. Evde hazırlanan varyanta karşı Siyah’ın 15…Vxb2 16.Kc1 0-0! İle savunabileceğini gören Artur oyunda bulduğu varyantı tercih etti.
12.Va4! Vxb2?!
Şimdi Beyaz’ın gelişim üstünlüğü çok fazladır, bununla beraber Siyah’a daha iyi bir şey de tavsiye etmek zordur. Gözüken 12…Fd7’ye karşı Beyaz 13.Va3!? f6 14.exf6 gxf6 15.Fh4 ve 13.e6!? Fxe6 14.Axd5 15.Vxg4 arasında bir tercih yapabilir ve ikisi de iyidir.
13.Kac1 Fd7
13…Axe5’e Beyaz 14.Kc2 Vb6 15.Axd5 veya 14.Axd5 Axd3 15.Kxc6 ile kazanabilir!
S.1.16 Beyaz en hızlı şekilde avantajını nasıl değerlendirebilir?
Beyaz’ın ilk düşüncesi 14.Kc2 Vb6 15.Kb1 ile tüm taşlarını oyuna sokmaktı. Ama 15…Vc7 16.Axd5 Vxe5 veya 16.Ff4 Ae6’dan sonra Siyah dayanır.
Yine Yusupov kendine aday hamleleri sordu. Sonuç olarak ölümcül bir çözüm buldu.
14.Vd4!!
Beyaz 5(!) tehdit birden yaptı: 15.Axd5, ab5 15.Ae4, 15.Kb1 ve 15.e6 Fxe6 16.Vxg7. Tabii ki hepsine karşı savunmak imkansız. Eğer örneğin 14…Vb6 oynarsa 15.e6! taş kazanır.
14…f6 15.exf6 gxf6 16.Fxf6 Kg8
16…Axf6 17.Vxf6 Kg8 18.Axd5!
17.Ab5! Vxb5 18.Fxb5 Ae6 19.vb2 cxb5 20.Fh4
Siyah terketti.
Nunn-Miles Baden 1980
1.e4 c5 2.Af3 d6 3.d4 cxd4 4.Axd4 Af6 5.Ac3 g6 6.g3 Ac6 7.Ade2 Fg7 8.Fg2 Kb8!? 9.a4 a6 10.0-0 b5 11.axb5 axb5 12.Ad5 0-0
d5’teki bir değişme, c6 karesi zayıflayacağından Siyah için kötüdür( 12…Axd5 13.exd5 ae5 14.Ad4). 12…e6 13.Axf6 Fxf6 halinde Beyaz 14.c3 0-0 veya 14.Ff4 Ae5’den bir şey elde edemez ama rakibin rokunu engellemek için er feda edebilir: 14.Fh6 Fxb2
S.1.17 Beyaz atağı nasıl devam ettirmeli?
Nunn ve Grifiths’in Secrets of Grandmaster Play isimli kitabında şu varyant tavsiye edilir: 15.e5! (ünlem işareti yazarın) 15…Axe5 16.Ka2 Ag4 (16…Ac4? 17.Kxb2 Avb2 18.Vd4) 17.ad4 Axh6 (17…Fxd4 18.Vxd4 e5 19.Fc6) 18.Ac6 Vc7 19.Axb8 Fg7 20.Ac6 ve ortaya çıkan konum Beyaz için daha iyi olarak değerlendirilmiş.
Dolmatov bu değerlendirmeye katılmıyor ve şu varyantı tavsiye ediyor: 20…d5! (zayıf olan: 20…Af5 21.Ka7 Vb6 22.g4! Ad4 23.Ka8 Axc6 24.vxd6, veya 22…d5 23.Fxd5 exd5 24.ke1 Şf8 25.Vxd5) 21.Fxd5 exd5 22.Ke1 Şf8 23.Vxd5 Ff6 ve Beyaz’ın atağını nasıl güçlendireceği belli değildir.
Gözüküyor ki Sergei haklı ama Yusupov Nunn tarafından tavsiye edilen hamleye daha inandırıcı bir itiraz noktası buldu (Burada sadece kitabın yazarlarından Nunn’ın ismini veriyorum çünkü giriş yazısında Nunn genelde hamleler benim, sözler de Peter’in diye belirtmiş). Artur’un tüm aday hamleleri belirleme özelliği 15.e5?den sonra 15…d5! cevabının ilerideki hesaplamaları gereksiz kıldığını farketmesini sağlamıştır.
Yusupov’a göre basitçe 15.Kb1! oynamak gerekli 15…Ff6 16.Kb3! (16.f4 kötüdür 16…Ae7!?_ tehdit 17…Ag8) 16…e5 (16…Ve7 17.f4; 16…Ae5 17.h3 veya 17.Ad4) 17.Kd3 Ve7 18.Ac3! Fe6 19.Ad5 Fxd5 20.Kxd5 Beyaz rakip konuma kuvvetli bir baskı yapar.
13.Fg5 Ad7 14.Vc1 ac5 15.b4?!
Basit 15.Kd1 Beyaz’a daha iyi bir konumu garanti, ederdi. Bunun yerine Nunn sonuçlarını değerlendirmenin zor olduğu bir kalite fedası yapıyor. Miles Kaleyi almayarak Piyon kazanmayı tercih etti: 15…Ae6 16.Fh6 Aed4 17.Axd4 Axd4 18.Şh1 Fxh6 19.Vxh6 Axc2. ama 20.Kac1 Ad4 21.Kc7’den sonra Beyaz fazlasıyla kompansasyon elde etti. Oyun Beyaz’ın galibiyeti ile noktalandı.
Eğer Miles fedayı sınayan hamleyi yapsaydı neler olabilirdi inceleyelim.
15…Fxa1 16.Vxa1 Ae6 17.Fh6
17.Fxe7? Axe7 18.af6 Şh8 19.ad7 f6 20.Axb8 Vb6
17…Ke8 18.f4 f6 19.f5
S.1.18 Atı nereye çekmek daha doğrudur c7 mi g7 mi?
Önce hamleyi tahmin etmeye çalışın sonra varyantlara girin. Her olasılık için argümanlar olduğu için doğru kararı vermek zordur.
19…Ag7 halinde Beyaz Şah kanadında 20.g4 ve ardından g4-g5 ile piyon hücumu yapabilir, ama 19…Ac7’den sonra bunu yapmaya vakit yoktur çünkü Siyah hemen d5’deki kuvvetli Atı değişebilir.
19…Ag7 20.Va2’den sonra Siyah rakibinin tehdidini 20…Şh8 ile 21.fxg6 hxg6 22.Adf4’den korkmadan engelleyebilir çünkü 22…Ae5! (23…Axg6? 24.Vf7 Kg8 25.Vxg6 Fd7 26.Fe3) 24.Axe5 Fe6! İle atak durdurulur ve Siyah kalite üstte kalır.
19…Ac7 20.Va2 halinde 20…Şh8 kaybeder: 21.Axc7 Vxc7 22.fxg6 hxg6 23.Vf7 Kg8 24.Kf4! g5 25.Fxg5! 26.Vh5
Öyleyse Siyah’ın Atını g7’ye çekmesi için yeterli sebep bu mudur? Hayır, değil: Siyah’ın 20…Şh8? yerine başta riskli gözüken Nunn’ın belirttiği 20….e6! 29.Axc7 Vxc7 22.fxg6 hxg6 23.Kxf6 Şh7 ve devamında …Ae5 ile merkezdeki kuvvetli At Siyah’ı ataklara karşı korur. 21.fxe6 Fxe6 22.Aef4 Ff7, veya 21.Adf4 Şh8! (21…Ae5 22.Ad4 kötüdür) 22.fxg6 hxg6 23.Axg6 Şh7 bir tehdit oluşturmaz.
Son olarak 21.e5’e Nunn şu ilginç varyantı veriyor: 21…Axd5 (21.exd5? 22.Fxd5 Axd5 23.Vxd5 Şh8 24.Vf7 Kg8 25.exf6 kötüdür ama 21…Axe5 mümkündür) 22.Fxd5 Axb4 23.fxe6 (23.exf6 Vxf6! Ama 23…Aa2? 24.f7 Şh8 25.f6! veya 24…Şxf7 25.fxe6 Şg8 26.e7) 23…Axd5! (23…Vb6? 24.Kf2 Axa2 25.e7 Şh8 26.exf6) 24.exf6 Fxe6 25.f7 Fxf7 26.Kxf7 Şxf7 27.Vxd5 Ke6 28.af4 Vf6 ve atak imkanları kurur.
Araştırılması gereken tek geri kalan yol f6’dan Kale fedasıdır. Nunn bu fikri yanlış olarak değerlendiriyor ve şu varyantı veriyor: 19…Ac7 (19…ag7’yi dikkate almıyor) 20.fxg6 hxg6 21.Kxf6 exf6 22.Axf6 Şf7 23.Axe8 Axe8 “Siyah kazanır”
Bu konum Atın 19.hamlesindeki geri çekilişinden sonra da oluşabilirdi ama bu konumda Siyah hiç bir şekilde kazanmıyor. 24.Vh8! den sonra Kale fazla olmasına rağmen 25.Vf8 ve 25.Vh7’ye çare yoktur. 24…Vf6? 25.Vf8’de iyi değildir. 24…Fg4’e 25.Vh7 Şe6 (25…Şf6 26.Fg5!) 26.Af4 Şe5 27.Vf7!?. Ve 24…Af6 25.Vg7 Şe8’den sonra Beyaz 26.Fg5? Kb7! Yerine 26.Vxg6! Şd7 27.Fg5 oynayarak kaliteye karşı 2-3 Piyon alır ve atağını sürdürür.
Şimdi bu kötü konumdan Siyah’ın nerede kurtulabileceğine bakalım. 19…Ag7 20.fxg6 hxg6 (20…Ae5!? 21.gxh7 Şxh7 22.Vc1 ve Beyaz’ın kalite karşılığında iyi kompansasyonu vardır) 21.Kxf6! exf6 22.Axf6 Şf7 23.Axe8 (23.Fxg7? Ke5!) 23…Ah5!? (23…Ae6 24.Vh8! den dolayı kötüdür) incelenmelidir. Ama devamında 24.Ag7 ae5 (24…Vf6 25.e5!?) 25.Va2 Beyaz’a iyi bir oyun verir. Bu yeterli değilse şu da denenebilir: 24.Vh8!? Vxe8 25.Vh7 Şf6 26.Af4! (26.h4 Fg4 veya 26.Ac3 Axb4 iyi değildir) tehdit 27.Ad5 ve Axh5. 26…Kb7 (26…Axf4 27.Vg7 Şe6 28.gxf4) 27.Ad5 Şe6! (27…Şe5 28.Ff4 Şd4 29.Fd2!) 28.Ac7 (28.Fh3 Şe56 29.ff4 Şxe4) 28…Kxc7 29.Vxc7 Ae7 30.Fg5 Beyaz taş karşılığı çok kuvvetli bir insiyatif sağlar.
Dolayısıyla 19…Ac7 20.fxg6 hxg6 21.Kxf6 exf6 22.Axf6 Şf7 23.Axe8’den sonra 23…Şe8 ile Siyah atağı engeller. Örneğin: 24.Vh8 Şd7 25.Fh3 Şe6
Son olarak artık kararımızı açıklayabiliriz: 19…Ac7! hamlesi, 19…Ag7 hamlesinden belirgin bir biçimde, f6’dan yapılabilecek Kale fedası yüzünden daha iyidir. Bunu genel değerlendirmelerle görebilmek pratik olarak imkansızdır. Bu sonuca ulaşabilmek için pek çok hamleyi iki renk için de aday hamleleri belirleyerek hatasız olarak hesaplamak gerekliydi. Şu unutulmamalı ki 20.Va2 gibi bir hamleye Siyah’ın gizli savunmasını es geçmek konum değerlendirmesini yanlış yapmamıza neden olabilir.
Belki de 19…Ac7!hamlesini bulmamıza yardımcı olabilecek tek pozisyonel sebep d5’teki kuvvetli Atın değişilmesi ve bunun sonucunda 20.g4 gibi yavaş hamlelerin engellenmesidir. Belki bu ufak bir uyarıcı etkendir; buna benzer karışık konumlarda dikkatli ve somut analizler yapmadan sonuca varamayız.
Ivanchuk-Dolmatov
Manila IZ 1990
1.e4 e6 2.d4 d5 3.Ad2 c5 4.exd5 exd5 5.Fb5 ac6 6.Agf3 cxd4 7.Ve2 Ve7
Bu varyant Korchnoi tarafından Hübner’e karşı adaylar Maçı’nda oynanmıştı (Merano 1980/81) Üç müsabakada da 8.Axd4 Vxe2 den sonra Beyaz’a hafif üstün bir oyunsonu oluştu. Ivanchuk daha keskin bir devam yolu hazırlamış.
8.Ae5!? Fd7 9.Fxc6 bxc6 10.0-0
A.1.9 Siyah nasıl savunmalı?
