Merkez Belli bir düzeye gelmiş tüm oyuncular merkez karelerinin (e4,d4,e5 ve d5) kontrol etmenin önemli olduğunu bilir. Tabii ki merkezi kontrol eden oyunu da kontrol eder, taşlarını iki kanada rahatlıkla aktarabilir ve de kanattan saldırı ancak merkez güvenli ise başarılı olabilir. Tüm bunlar doğruysa da pratikte pek çok şeyin daha karmaşık olduğunu ustaların oyunlarında görebiliriz. Kimi kuvvetli oyuncular merkezi rakibe bırakmakta hiç çekince göstermezler (Letelier-Fischer). Veya bazen aksine, şahın etrafındaki erleri vermek pahasına merkezi ele geçirmeye çalışırlar (Keres-Smyslov).
Bazen ise merkezde karşı şans elde etme veya merkezde daha fazla alan kazanma imkanını kullanmazlar (Zarnicki-Kasparov). Kimi zaman ise merkezde üstünlük elde etmek için kötü olabilecek file bile razı olunabilinir (Botvinnik-Capablanca). Bazı oyunlarda da kuvvetli bir merkez er zincirinin arkasındaki taşlar işlevsiz kalır (Arencibia-Akopian). Aşağıdaki örnek oyunlarda merkez ile ilgili olarak bu ve benzeri sorulara cevap verilmeye çalışılmıştır. Oyunları incelemeye başlamadan önce açılıştan oluşabilecek merkez konumlarını aşağıdaki gibi sınıflamakta yarar görüyoruz. Tahtada oluşan değişik merkez konumları ve oyun esnasındaki değişiklikler tarafların planlarını kurmasına önemli bir temel oluşturmaktadır. Bu açıdan merkez tanımları oyunların gidişatını daha iyi anlamamız konusunda bize rehber olacaktır.
A) Dengeli Merkez 1.e4 e5 ve 1.d4 d5 şeklinde başlayan açılışlar klasik anlayışa uygun olarak siyahın merkezde eşit bir mücadele vermeye çalıştığı açılışlardır. Bu açılışlar ilerleyen aşamalarda stratejik olarak iki şekilde devam edebilir:
A1) Merkezin bir süre sonra terk edilmesi: İspanyol Açılışı’nın 1.e4 e5 2.Af3 Ac6 3.Fb5 d6 4.d4 exd4 5.Axd4 devam yolunda olduğu gibi. Oluşacak e4,d6 er merkezinde Siyah ya d6-d5 yaparak merkezde konumu eşitlemeye çalışır veya mümkün olduğunca taş keserek konumunu rahatlatır ve rakibin ilerlemiş erlerine baskı yapar. 1.d4 d5 2.c4 hamlelerinden sonra veya daha ilerideki …dxc4 hamlelerinin mantıklı sürdürümü de Siyah’ın …e5 veya …c5 sürerek merkezde eşitlik sağlama çabasıdır.
A2) Açılış boyunca dengeli merkezin devam ettirilmesi: Yine İspanyol Açılışı’nın 1.e4 e5 2.Af3 Ac6 3.Fb5 a6 4.Fa4 Af6 5.0-0 Fe7 6.Ke1 b5 7.Fb3 d6 8.c3 0-0 9.h3 Aa5 10.Fc2 c5 11.d4 Vc7 devam yolunda olduğu gibi Siyah’ın açılış boyunca …exd4 ile merkezi terk etmediği yollar veya 1.d4 d5 2.c4 e6 3.Ac3 Af6 4.Fg5 Fe7 5.Af3 0-0 gibi Vezir Gambiti’nden gelen yollar buna örnektir.
B) Merkez Mücadelesinin Erkenden Bırakılması 1.e4 e6 2.d4 d5 3, .Ac3 dxe4 4.Axe4 Fransız Savunması veya 1.e4 c6 2.d4 d5 3.Ac3 dxe4 4.Axe4 Caro-Can Savunması’nda olduğu gibi. Bu tür açılışlarda Siyah …e5 veya …c5 sürerek merkezdeki d4 erini değişerek konumu dengelemeye çalışır ya da merkezdeki er konumu dolayısıyla sıkışık vaziyette olduğundan taş değişimleriyle konumunu rahatlatmaya çalışır.
C) Merkez Mücadelesine Geç Girilmesi Beyaz’ın veya Siyah’ın merkez mücadelesine ilk hamlelerde girmeyip gelişimi tercih ettiği açılışlar. Şah-Hint Savunması buna tipik bir örnektir: 1.d4 Af6 2.c4 g6 3.Ac3 Fg7 4.e4 d6 5.Af3 0-0 Bu tür açılışlarda Siyah iki şekilde devam edebilir.
C1) …e5 sürerek dengeli merkeze geçmeye çalışır.
C2) Beyaz’a merkezde geniş alan bırakarak bu merkezi kanattan er saldırılarıyla yıkmaya çalışır.
D) Merkez İçin Dolaylı Mücadele Edilmesi Sicilya Savunması (1.e4 c5) ve Nimzo-Hint Savunması (1.d4 Af6 2.c4 e6 3.Ac3 Fb4) Siyah’ın merkez karelerine (e4,d4,e5,d5) er sürmediği ama Beyaz’ın da bu karelerde tam bir hakimiyet kurmasını engelleyen açılışlardır. Sicilya Savunması’nda Beyaz’ın merkezde d4 sürerek ikinci bir er barındırması engellenir. Nimzo -Hint Savunması’nda ise Siyah yine aynı şekilde Beyaz’ın e4 ile merkeze ikinci bir er yerleştirmesini engeller. Sicilya Savunması’nda örneğin 1.e4 c5 2.Af3 d6 3.d4 cxd4 4.Axd4′ten sonra Siyah merkezde er üstünlüğünü elde ederken (Siyah’ın e ve d erlerine karşılık Beyazın e eri) Nimzo-Hint Savunması’nda Siyah e ve d erlerini sonradan merkez mücadelesine sokar.
E) Kapalı Merkezler Merkez erlerinin birbirlerini alamayacak şekilde birbirlerine kenetlendiği konumlardır. Fransız Savunması’nda şu devam yolu buna örnektir: 1.e4 e6 2.d4 d5 3.e5
F) Ayrık Er Merkezleri Genelde bir tarafın merkezde ayrık d erine sahip olduğu konumlardır. 1.e4 e6 2.d4 d5 3.Ad2 c5 4.exd5 exd5 5.Agf3 Ac6 6.Fb5 Fd6 7.dxc5 Fxc5 devam yolu ve 1.d4 d5 2.c4 dxc4 3.e3 e5 4.Fxc4 exd4 5.exd4 yolu ayrık er merkezine tipik erdir. Ayrık d erlerinin iyi ve kötü tarafları vardır. Ayrık er tabii ki zayıflık olabilir. Bununla beraber ayrığın merkez geçer eri olması ve özellikle atlara merkezde tutanak noktaları yaratabilmesi önemli artılardır. Aşağıdaki klasik oyunda Beyaz açılıştan itibaren merkezde üstünlüğü elde ediyor ve merkez erleriyle rakibi boğarak kazanmayı biliyor.
Leonhardt – Bern, 1911
www.satrancokulu.com, FM Selim Gürcan
1.e4 e5 2.Af3 Ac6 3.Fc4 Fc5 4.c3 d6?!
Şüpheli bir hamle. Daha iyisi 4…Af6 ile merkez karelerine yönelik oynamaktı. Beyaz şimdi merkezde üstünlük elde ediyor. Her ne kadar satrancın olgunlaşmadığı dönemlerde İtalyan Açılışı f7 karesine hızlı bir saldırı düzenleyebilmek amacıyla kullanılmış olsa da günümüzde merkez mücadelesi çok daha fazla öncelik taşımaktadır.
5.d4 exd4 Siyah 5?Fb6 6.dxe5 dxe5 7.Vxd8+ Şxd8 8.Fxf7 ile er kaybını engellemek için eri almak ve merkez mücadelesini erken bırakmak zorunda. Oluşan e4,d4’e karşı d6 merkezi Beyaz’a merkezde rahat bir oyun vermektedir.
6.cxd4 Fb6 7.Ac3 Af6 8.O-O O-O 9.Fb3 Bu hamlenin amacı siyahı merkezde rahatlatacak olan 9…Axe4 10.Axe4 d5 kombinezonunu engellemeye yöneliktir. Bu değişmelerden sonra Beyaz merkezde kendine üstünlük veren değerli e4 erini değişmiş olurdu.
9…Fg4 10.Fe3 h6 10?Fxf3 11.gxf3 değişmesinden sonra g hattından Beyaz kuvvetli bir saldırı elde ederdi. Siyah’ın merkezdeki baskısı geçicidir. Bununla beraber Fb6,Ac6 ve Af6 Beyaz’ın merkez erleri yüzünden etkisiz durumdadır.
11.Vd3 Beyaz gelişimine devam ediyor ve merkez karelerdeki kontrolünü arttırıyor. 11?Fxf3 hamlesi hala iyi değildir.
11…Ke8 12.Ad2 Ve7 13.Kae1 Kad8 Son olarak iki taraf da Kalelerini merkez mücadelesine sokuyor.
14.a3 Vf8 15.f4! Beyaz f erini de merkez mücadelesine sokuyor. Aynı zamanda tehdit f4-f5, h2-h3, g2-g4 sürerek fili kazanmak. Bunun yanı sıra Beyaz uygun fırsat bulunca e4-e5 sürüşüyle merkezde daha da geniş bir alan kazanacak.
15…Fc8 16.h3 Beyazın merkezdeki hakimiyeti, Şah kanadında güçlü bir atak başlatma imkanı veriyor.
16…Sh8 17.g4! Sıkışık konumda olan Siyah Beyaz’ın atağını beklemekten başka bir şey yapamaz.
17…Ae7 18.Sh1 Beyaz acele etmiyor ve Şahını daha güvenli gördüğü h1’e yerleştiriyor.
18…d5
Siyah geç de olsa merkezde denge yaratmaya çalışıyor. Ne var ki sonuçları iyi olmayacak.
19.e5 Beyaz bu sürüşle kapalı merkeze geçiyor. Beyaz oluşan yeni merkez konumunda çok daha geniş alana sahiptir ve rakibin hafif taşları merkezde tutunacak kare bulamayarak pasif kalmaya mahkumdur.
19…Ah7 20.f5 f6 Aksi halde beyaz f6 sürerdi.
21.e6 c6 22.Ff4! Beyaz hemen h2-b8 çaprazını ele geçiriyor. Siyah son hamlesiyle 22?Fc7 oynamak istiyordu.
22…Ag8 Beyazın ilerlemiş e eri yüzünden Siyah Atlar uygun kareler bulamıyor.
23.Aa4 Fa5 24.Fc2 Ve7 25.Vg3 Siyahın …Fc7 hamlesi bir kez daha engelleniyor.
25…b5 26.Ac5 Fb6 27.b4 Af8 28.a4 h4-g5 hazırlayarak Şah kanadında bir atakla oyunu kazanması beklenirken Beyaz şaşırtıcı biçimde Vezir kanadında oyun başlatıyor. Siyah Atların Şah kanadında tıkalı kalmış olduğu düşünülürse Beyazın Vezir kanadında saldırı başlatarak tüm taşlarını kullanabilmenin avantajından yararlanması en güvenli kazanç yoludur. Merkezde üstünlüğe sahip olan tarafın istediği kanata taşlarını rahatlıkla aktarabileceğine tipik bir örnek.
28…a5 29.Adb3 bxa4 30.Axa5 Fxc5 31.Axc6! Fxd4 Siyah kayıp vaziyette. Diğer yollar da farklı olmazdı.
32.Axe7 Kxe7 33.Fc7 Fe5 34.Kxe5
34…Kxc7 35.Kxd5 Fb7 36.Vxc7 Fxd5+ 37.Sg1 Ke8 38.Fxa4 Ke7 39.Vb8 Ah7 40.Kd1 Kb7 41.Vxb7! Fxb7 42.Kd8 Siyah terk eder. e7-e8 sürüşüyle Vezir çıkışına çare yok
1-0
