Temel Oyunsonu Bilgisinin Önemi
Oyunsonu teorisi çalışmak istiyorsanız en önemli teorik konumları, fikirleri ve teknik yöntemleri bilmelisiniz. Genellikle bu gibi temel bilgiler az sayıdaki oldukça basit konumdan oluşur; ancak bu konumları tamamen anlamış olmalısınız ve beyninize kazımalısınız.
Ne yazık ki kuvvetli oyuncular dahil bir çok satranç oyuncusu ev ödevlerini yapmazlar ve bunun sonucunda oyunsonu bilgileri genellikle düzensiz ve güvensizdir. Akıbet kimi zaman birazdan aşağıda göstermeye çalışacağım gibi trajik olabilir.
Basit bir örnekle başlayalım. Aşağıdaki konum basit olmasına rağmen oldukça önemlidir ve temel oyunsonu bilgimizin parçalarından biri olarak ele alınmalıdır. (Diyagram 1)
Diyagram 1
Berger ? Kotlerman, Arkhangelsk 1948
1. Şe2 b3 2. Şd1 Şb4 3. Fh7 Şa3 4. Fg6
Eğer şimdi 4. … b2 (5. … Şa2 tehdidi ile) 5. Fb1! Şb3 6. Şe2
4. … Şb2 5. Ff7!
Siyah 5. … Şa1 ve 6. … b2 ile tehdit ediyordu. Beyaz, b3 erine saldırarak bu planı engelliyor.
5. … Şa2 6. Fe6 Şa3
Siyah şimdi de 7. … b2 8. Ff5 Şa2 ile tehdit ediyor.
7. Ff5! berabere.
Yukarıdaki örneği aklımıza not ederek bir turnuva oyununa bakalım. (Diyagram 2)
Diyagram 2
Marin ? Slovinianu, Romanya 1999
Oyun şöyle devam etti : 1. Şc4?! Fe7 2. Şb5 Şg7 3. Fd3 h6 berabere.
GM Marin İnformatör Dergisi?nin 75 nci sayısında (oyunsonu bölümünde No:6) bu oyuna ait yorumlarında 1. Şc4 hamlesini iki soru işareti ile değerlendirip kazanç olduğuna inandığı şu planı önerdi :
1. Şc6 Fe7 2. b5 Fc5 3. Şd7 Fb4 4. e6 Fc5 5. Fd3 Fe7 6. Fe4 Fc5 7. f5 gf 8. Fxf5 Fe7 9. Şc6! (D. Rogozenko)
Besbelli GM Marin tahta başında b6 erine buradan saldırabileceğini göremedi ve Rogozenko ?kazanç? hamlesini ona oyun sona erdikten sonra yapılan analizlerde gösterdi.
9. … Fxg5 (9. … Fd8 10. Fxh7) 10. Şxb6 Şe7 11. Şc6 Ff4 12. b6 h5 13. Şb7 Fe3 14. Şc7 ve Beyaz kazanır.
Ancak eğer Siyah 12. … Şd8! (12. … h5 ?? yerine) oynarsa, Berger ? Kotlerman konumuna ulaşırız; ki biz bu konumun berabere olduğunu az önce görmüştük. Anlaşılan o ki hem GM Marin hem de Rogozin bu konumu bilmiyorlardı. Aslında, Siyah arzu ederse h erini koruma yolunu da seçebilir : 11. … h5 12. b6 Şd8! 13. Şb7 Fe3! veya 13. b7 Ff4 14. Şb6 Fb8!
1999 yılında Wijk aan Zee?de dünyanın en kuvvetli Büyükustalarından biri olan Alexei Shirov ile konuşma fırsatım oldu. Konuşmanın bir yerinde konu, kendisinin bir önceki sene parlak bir şekilde kazandığı aşağıdaki diyagramda belirtilen oyunsonuna geldi. (Diyagram 3)
Diyagram 3
Topalov ? Shirov, Linares 1998
1. … Fh3!!
Bu fil fedası sayesinde Siyah, vezir kanadında birazdan yapacağı eylemlerde hayati bir tempo kazanır.
2. gh
2. Şf2 Şf5 3. Şf3 çözüm olmaz, 3. … Fxg2+! 4. Şxg2 Şe4 ve Siyah kazanır
2. … Şf5 3. Şf2 Şe4! 4. Fxf6
4. Şe2 f5 hamlelerinden sonra Beyaz rakibin geçer erleriyle baş edemez.
4. … d4 (5. … a3 -+ fikri ile) 5. Fe7 Şd3 (Siyah şimdi de 6. … Şc2 ve 7. … d3 -+ planlıyor) 6. Fc5 Şc4! (6. … Şc3? 7. Şe2) 7. Fe7 Şb3 (veya 7. … Şc3) Beyaz terk etti.
Diğer devam yolları tatmin edici değildir. Örneğin :
1. … Şd6? 2. Şf2! (2. Fxf6 Şc5 3. Şf2 d4 4. Şe2 Şc4 5. Fe7 Şc3 6. Şd1 devam yolu da kayıp değildir) 2. … Şc5 3. Şe3 =
1. … Fe4? 2. Şf2 Şf5 (3. … Fxg2! fikri ile) 3. g3 a3 4. Şe3 Şg4 5. Fxf6 Şxg3 6. Şd2 Şf4 (eğer 6. … d4 7. Fxd4 Şxh4 Beyaz şah a1 karesine ulaşır : 8. Şc1 g5 9. Fc5 a2 10. Şb2 ve Beyaz g erine filini vererek teorik berabere konumuna ulaşır) 7. Fe7 a2 8. Ff6 Ff5 9. Fg7 Şe4 10. Fa1 d4 11. Fb2 d3 12. Fc3 Şf4 13. Fb2 Şg4 14. Ff6 a1V 15. Fxa1 Kxh4 ve biz bu konumun berabere olduğunu Berger ? Kotlerman partisinden biliyoruz.
Shirov?a bu devam yolunun kazanca giden tek varyant olmasının partinin estetik değerini artırdığını söylediğimde konu daha ilgi çekici bir hale geldi. Shirov bu maçtan sonra yapılan analizlerde arkadaşı GM Sutovsky?nin kendisine başka bir kazanç yolu gösterdiğini çok net bir şekilde anımsıyordu. Konumu tahtaya dizdik ve Shirov GM Sutovsky?nin kazanç olarak değerlendirdiği varyantı gösterdi; bu varyant yukarıdaki a ve h erlerinin değişildiği son varyanttı ve GM Sutovsky bu konumu yanlış değerlendirmişti. Ne Shirov?un, ne Sutovsky?nin ne de o sırada konuşmamızı dinleyen genç Kasimdzhanov?un Berger ? Kotlerman oyunsonundan haberi vardı!
Aşağıda Dvoretsky ve Yusupov?un ?Turnuva Oyuncusu İçin Teknik? adlı kitabından bir konum gösterilmiştir. (Diyagram 4)
Diyagram 4
Kharlov ? Khenkin, Copenhagen 1993
Oyun çok çabuk sona erdi: 1. … a6? 2. Va7+ Şh6 3. Ve3+ Şg7 4. Vg5! (Siyahın gözden kaçırdığı hamle) 4. … Vd4 5. c7! Fxg3+ 6. Şxg3 ve Siyah terk etti.
Daha sonra oyunu Khenkin ile analiz ederken niçin Beyaz?ın en önemli kozu olan c6 erini hemen almadığını sordum.
1. … Vxc6! 2. Vxa7+ (2. Vxf7 Şh6 bir şeyi değiştirmez) 2. … Vc7!
Bu hamle ile Siyah hem g3 erini hem de c4 Filini tehdit ederek Vezir takasını zorlar.
3. Vxc7+ Fxc7
Taşları takas ederek ters renkli Fil oyunsonuna kaçmak önemli bir defansif plandır, bu yöntem kimi zaman zor konumları kurtarmada işe yarayabilir. Bu yüzden oyun sırasında bu olanağı değerlendirmek gerekebilirdi. GM Khenkin bu konumda iki er geride olduğu için (h3 eri sallanıyor) oyunu kaybetmekten çekindiğini ifade etti. Aslında biz Berger ? Kotlerman konumunu çalıştığımız için bu konumun da berabere olduğunu biliyoruz. Eğer Beyaz g3 erini verirse Berger ? Kotlerman konumundaki berabere durum oluşur. Eğer Beyaz g3 erini g4 karesine ilerletirse Siyah g6-g5 oynayarak Beyaz şahın geçmek isteyeceği tüm karelere barikat kurar. Örneğin;
4. Şxh3 Şf6 5. Şg4 Fd6 Fırsat varken rakibin erini kendi Fili ile aynı renkte olan kareye sürmeye zorlamak önemli.
6. b5 Fc7 7. Fd5 Şe7 8. Fc6 Şf6 9. Şf3 Şe7 10. g4 g5 11. Şe3 Fb6+ 12. Şd3 Şd6 13. Şc4 Şe5 açıkça beraberedir, Beyaz şah?ın geçebileceği bir yer yok.
Aşağıda benzer er yapısı ve ters renkli fillerin mücadelesine sahne olan başka bir örnek bulacaksınız. (Diyagram 5)
Diyagram 5
Cifuentes ? Langeweg, El Vendrell 1996
1. … Şe5?!
Garip bir hamle! h4?de erleri değişmek aklıselimce olacaktı. (Materyal eksikliğiniz varsa mümkün olduğunca çok er takas etmek genellikle iyi bir fikirdir)
Cifuentes er takasından sonra Siyah?ın durumunun kötü olduğunu ifade ederken şu devam yolunu kanıt olarak veriyor: 1. … gh 2. gh Fb8 3. Şh3 Fa7 4. Şg4 Şe5 5. Şh5 (zugzwang) 5. … Şd5 6. Ff5! (6. Şxh6 erken olacaktı: 6. … Fxe3+ 7. Şg7 Fa7! 8. Fxe4+ Şxe4 9. h5 Şd5 10. h6 Şc6 =) 6. … Şe5 7. Şg6 Şd5 (7. … h5 8. Fh3 Şd6 9. Fg2 Şe5 10. Şxh5 Şf5 11. Fxe4+!) 8. h5 Şe5 9. Fxe4! Şxe4 10. Şxh6 Fxe3+ 11. Şg6 +-
Ancak Cifuentes?in bu analizleri tatmin edici değil. Siyah h erinin düşmesine niye izin versin ki? Siyah örneğin 3. … h5!? 4. Fxh5 Şc6 devam yolunu deneyebilir, ama en önemli zayıflığı olan e4 erini hemen feda ederek aşılamaz bir barikat kurmak en basit yoldur.
Şöyle devam edebiliriz : 3. … Şe5 4. Şg4 Şf6! 5. Fxe4 Fc7 h eri şimdi alınamaz. (6. Şh5 oynanırsa Siyah 6. … Şg7 ile yanıtlar) Bu yüzden Beyaz şahını vezir kanadına taşımalıdır. Ancak bu sayede Beyazın elde edebileceği tek şey Siyah fili kendi b ve e erleri karşılığında kazanmak olur. Ardından Siyah şah h8 karesine ulaşır ve temel beraberlik konumu ortaya çıkar. (rakip fil h erinin terfi karesi olan h8 karesini kontrol edemez) Bu olanak sadece h erlerinin takas edilmesinden sonra ortaya çıkabilir.
Cifuentes?in verdiği devam yolunda 3. … Fa7 4. Şg4 Şe5 5. Şh5 den sonra da doğru plana dönmek için çok geç değildir: 5. … Şf6! Çünkü 6. Şxh6 (6. Fxe4 Şg7=) 6. … Fxe3+ 7. Şh7 Ff4 8. Fxe4 Fb8 den sonra Beyaz h erini terfi ettiremez: 9. Ff3 Fc7 10. h5 Şg5 11. h6 Fe5 12. Fe2 Fb8 13. Şg7 Fe5+
Siyah muhtemelen g3 karesini Beyazın Şahın kullanımına açmamak için h erlerinin takasından sakındı. Aşağıdaki devam yolundan anlaşılacağı gibi Beyaz h3 karesini kullanarak kazanamaz : 2. Şh3 Şd6! 3. Şg4 Şc7 (3. … gh) 4. h5 (4.hg hg 5. Fxe4 Fxe3=) 4. … Fxe3 (4. … Şxb7 5. Fxe4+ Şc7=) 5. Fxe4 Fd2 6. Şf5 g4!=
2. h5!? Şd5?
Oyunu asıl kaybettiren bu hamledir. Bologan?ın belirttiği gibi Siyah 2. … g4! ve … Fb8 ile basitçe berabere yapar. Siyah şah kolayca şah kanadındaki erleri savunur (3. Fe8 Şf5) ve Beyaz şah, şah kanadını terkettiği anda g3 eri düşer.
3. g4!
Şah kanadını sabitledikten sonra Beyaz şah hareketlenir, merkezi yararak h6 erini kazanmaya yollanır.
3. … Şe5 4. Şf2 Fb8 5. Şe2 Fa7 6. Şd2 Şd5 7. Şc3 (zugzwang) 7. … Fb8 8. Fb7+ Şc5 9. Fg6 Şd5 10. Şb4! Fg3 11.Şb5 Fc7 12. Şa6 Fb8 13. Şb6 (tekrar zugzwang) 13. … Şe5 14. Şc6 Şe6
Beyazın Şd7-c8 tehdidi yüzünden e4 eri zaten her halukarda bırakılmak zorunda kalacaktı, ancak şimdi bu sonuç daha elverişsiz pozisyonda gerçekleşiyor.
15. Fxe4 Fg3 16. Ff5+ Şe7 17. Şb6 Fb8 18. e4 Şd6 (Diyagram 6)
Diyagram 6
19. e5+! Şe7
19. … Şxe5 hamlesi 20. Şc6?ya kaybeder. Eğer 19. … Şd5 oynanırsa Beyaz 20. Fc8 Şxe5 21. Şc6 Şf6 22. Şd7 Şf7 23. Şd8 +- ile kazanır. Şimdi aynı pozisyonu g erleri tahtada olmadığı haliyle düşünelim; Siyah basitçe e5 erini alabilecekti.
20. Fc2 Şe6 21. Fb3+ Şe7 22. Fa2 (22. Şc6?? Fxe5 23. Şd5 Şf6=) 22. … Şd7 (Siyah tekrar zugzwang?taydı) 23. Şc5! Fxe5 24. Şd5 Ff4 25. Şe4 Şe7 26. Şf5 Fc7 27. Şg6 ve Siyah terk etti.
Bilgi tabii ki iki ucu keskin kılıç gibidir. Çoğu zaman bize yardımcı olur; ama doğrusu şu ki öyle anlar vardır ki bazen de bize ihanet ederek yolumuzu şaşırmamıza neden de olabilir. Tahtada oluşan konumun ince detaylarına vakıf olmadan her zaman aynı yöntemleri kullanmaya kalkışmak tehlikeli olabilir.
Bu durumu açıklamak için ters renkli filleri içeren bir diğer pratik oyun sonuna bakalım; bu örneğin ters renkli filler oyunsonu teorisi içerisinde önemli bir yeri vardır. (Diyagram 7)
Diyagram 7
Euwe ? Yanofsky, Groningen 1946
1. … Fg2?
İşte öğretici bir hata, Beyaz şahın erlere yaklaşmasına izin verilmemeliydi. 1. … Şf5! 2. Ff8 g6 3. Şd4 Fg2 4. Şc5 Şe6! 5. Şb6 Şd7 6. b4 Fa8 7. b5 Şc8!= (7. … Fg2? olmaz, 8. a8V! Fxa8 9. Şa7 Ff3 10. Şb8 +- b5-b6-b7 tehdidi durdurulamaz.)
2. Şf4!
Ters renkli filin geçer eri bloke ettiği konumlarda, saldıran tarafın planı şahını geçer ere yaklaştırmak olmalıdır. Ancak bazen bu plan sadece diğer kanada yapılacak aldatıcı bir atak ile gerçekleştirilebilir.
2. … g6 3. g4!
Şah kanadında cepheyi genişletmenin ilk adımı. ?Cepheyi genişletmek? bir çok oyunsonunda kullanılan bir tekniktir. Bu tekniğin temelinde yatan ilke, er değişimleri gerçekleştirerek şahın tahtanın diğer kanadına yapacağı manevra için yol açmaya çalışmaktır.
3. … hg 4. Şxg4 Fh1 5. Şg5 Şf7 6. Fd4 Fg2 7. h4 Fh1 8. b4 Fg2 9. b5 Fh1 (Diyagram 8)
Diyagram 8
10. Ff6! Fg2
Eğer 10. … Fe4 oynanırsa, 11. Şf4 (Şe5 veya 15. b6 niyetiyle, zugzwang?a dikkat edin)
11. h5! (ikinci ve sonuç veren adım) 11. … gh 12. Şf5 ve Siyah terk etti.
12. … Şe8 oynanırsa, 13. Şe6 ve ardından Şd6-c7 kazanır. Beyazın Fili d8-h4 çaprazında hem h erini durdurur hem de rakip Şahın e7 ve d8 karelerine ulaşmasını engeller.
Diyagram 9
P. Wolff, 1986
1. … fe? 2. Şxe4 Fc6+ 3. Şf4 Şd5 4. Fg7 Şc4 5. Şe3 Şb3 6. Şd2 hamlelerinden sonra berabere kaçınılmaz olur; Beyaz şah geçiş karelerini savunmayı başarır. Bu yüzden Siyah f5?de er takasını zorlamalıdır.
1. … Fc6! 2. ef+ gf!
2. … Şxf5 hamlesinden sonra Wolff ? ve daha sonra Mednis- sadece 3. Şe3 Şg4 4. Şf2 den sonra konumun berabere olduğunu belirtiyor. İlk önce bu değerlendirme beni oldukça şaşırttı çünkü Beyaz Şahı ile Vezir kanadını yarma planını uygulayabilir.
4. h5 5. Fg7 g5 6. hg Şxg5 7. Fa1 Şg4 8. Fg7 Fe4 9. Fa1 d5 10. Fg7 Ff3! 11. Fa1 (11. Fe5? Şf5 12. Fg7 Şe4 -+) 11. … h4 12. gh Şf4
Bu konum ile az önceki Euwe ? Yanofsky oyununda oluşan konum arasına sadece bir er farkı var ; o oyunda er b hattındaydı, burada d hattında. Bu bir farklılık yaratır mı ?
Evet, hem de çok büyük bir fark yaratır! Beyazın Şahı a erine karşılık Siyah Fili almak için hareketlendiğinde Beyaz d erine saldırarak karşılık verir. Fil tek çaprazdan aynı anda hem d erini savunup hem de h erinin ilerlemesine engel olamaz. (Tek çapraz prensibi ters renkli filler oyunsonunda çok önemlidir) Eğer er d3 karesine getirilebilseydi bu mümkün olurdu ancak o zaman da Beyaz Şah b1 karesine gelemezdi.
13. Fb2 Şe4 (… d5-d4-d3 tehdidi vardı) 14. Şe1! Şe3 15. Fc1+! Şd3 16. Fb2 Şc2 17. Fg7 Şb1 18. Şd2 (Şf2) 18. … a1V 19. Fxa1 Şxa1 20. Şc3 Şa2 21. Şd4 Şb3 22. h5 = veya 16. … d4 17. Şf2! (17. Fa1? Şe3! 18. Fb2 d3 19. Fc1+ d2+ 20. Fxd2 Şd3 -+) 17. … Fg4 18. Şe1 Fh5 19. Şf2 Şc4 20. Şe1 d3 21. Şd2=
Gördüğünüz gibi ?bilinen örneği izlemek? burada bize istenen sonucu sağlamayacak. Görülmesi zor olan kazanç yolu Wolff tarafından bulunmuştur. f5?i eri ile alan Siyahlar doğru zamanlama ile f5-f4 oynayarak Şahı ile h4 erinin peşine düşmelidir.
3. Şe3
3. Fb2? oynanırsa Siyah planını derhal uygulayabilir : 3. … f4! 4. gf Şf5 -+ Ayrıca 3.h5? h6! 4. Şc4 Ff3 5. Şb3 Fxh5 6. Şxa2 Ff7 7. Şb3 h5 8. Şc4 f4 9. gf h4 10. Fd4 h3 11. Fg1 Şf5+ 12. Şd3 Şg4 13. Fh2 (13. Şe2 Şg3) 13. … Şf3 14. f5 d5 devam yolu da ümitsizdir. Burada Siyah Fil a2-g8 çaprazında tüm görevlerini eksiksiz yerine getirebilir.
3. … h5 4. Fb2 Fa4 5. Fc3 Fd1 6. Fa1 Fg4 7. Fb2
7. Şd4 f4! 8. gf Şf5 9. Şd5 Şxf4 10. Şxd6 Şe3 ve Siyah bu gibi konumlardaki ana planını uygulayabilir: Şahını b1 karesine getirmek.
7. … Şd5 8. Ff6 (8. Şd3 f4!!) 8. … Şc4! (8. … f4+?? 9. Şxf4) 9. Fa1 (Diyagram 10)
Diyagram 10
9. … f4+!! 10. gf (10. Şxf4 Şd3 -+) 10. … Ff5!
Nunn tarafından gösterilen bir incelik. 10. … Şd5? ile acele edilirse Beyaz eri geri vererek savunur; 11. f5! Fxf5 12. Şf4=
11. Şd2 Şd5 12. Şe3
Burada Fil g7 karesinde iken (Beyaz 9 ncu hamlesinde Filini buraya yerleştirebilirdi) 12. Şc1 hamlesine de bakmalıyız. Bu durumda 12. … Şe4? hata olurdu, çünkü 13. Şb2 Fe6 14. Ff8 d5 15. Şxa2 d4+ 16. Şb2 d3 17. Şc1 Şe3 18. Fb4 = var. Kazanç varyantı şöyledir ; 12. … Şe6! 13. Şb2 Fb1 14. Ff8 d5 15. Fg7 Şf5
12. … Şe6 13. Şf3 Fc2 14. Şg3 Şf5 15. Şf3 Fd1+ 16. Şe3 (16. Şg3 Şe4 -+) 16. … Şg4 17. Ff6 (17. Şe4 Ff3+ 18. Şe3 Fc6 19. Ff6 Fb7 ve Beyaz zugzwang?dadır) 17. … Fa4 18. Şe4 Fc6+ 19. Şe3 Fb7 20. f5 Şxf5 21. Fa1 Şg4 22. Ff6 Fc6 23. Şf2 a1V
Erlerin takas edilmesi kazanç için yeterlidir ; ancak belki de ilk önce d erini harekete geçirmek daha doğru olacaktı. 23. … Şf4!? 24. Şe2 Şe4 25. Şd2 d5 26. Fa1 d4 27. Fb2 d3 28. Fa1 Fb5 29. Fg7 Şf5 30. Fa1 Şg4 31. Ff6 a1V 32. Fxa1 Şxh4
24. Fxa1 Şxh4 25. Ff6+ Şg4 26. Fe7 d5 27. Ff6 h4 28. Fe5 Şf5! (28. … h3?? 29. Şe3 = ) 29. Fd6 Şe4 30. Fe7 h3 31. Fd6 d4 32. Fc5 Şd3! 33. Şg3 Fd7 34. Şf2 Şc3 35. Fd6 d3 36. Ff4 Şc2 37. Şe1 d2+ (veya 37. … h2) 38. Fxd2 h2 -+
Bu makale 2001 yılında Mark Dvoretsky tarafından yazılmış ve ChessCafe?de yayımlanmış ve Devrim Alaşlar tarafından çevrilmiştir..
