İnanılmaz! Ama inanılmaz olan herşey gerçek olmak zorunda değil tabi ki! İlk önce şunu söylemeliyim ki bu oyun sahte! Bu oyun hiç oynanmadı. Sadece Alekhine’in hayal gücünün eseri. Büyük ihtimalle böyle bir şey yapmak aklına 1929 yılında, Fransız satranççı ve etüdçü Lazard’ın otobiyografisine önsöz yazarken gelmişti: “Daima kalıcı bir şey yaratmak için, yalnız başıma yaratabilmek isterdim, oyunlarımdaki gibi, planımı rakibinkine göre ayarlama gerekliliği olmadan. Ah! O rakip, güzellik anlayışı hep benimkinden farklı olan o gönülsüz işbirlikçi! Gücü, hayali ve tekniği hep yardım için yetersiz kalır! Ne büyük bir işkence düşünce ve fantazimin başka bir insan tarafından bağlanması!” Tim Krabbe. Oğul Köseoğlu’na çeviri için teşekkürler.
Alekhine – Grigoriev, Moskova 1915
1.e4 e6 2.d4 d5 3.Ac3 Af6 4.Fg5 Fb4 5.e5 h6 6.exf6 hxg5 7.fxg7 Kg8 8.h4 gxh4 9.Vg4 Fe7 10.g3 c5 11.gxh4 cxd4 12.h5 dxc3 13.h6 cxb2 14.Kb1 Va5+ 15.Şe2 Vxa2 16.h7 Vxb1 17.hxg8V+ Şd7 18.Vxf7 Vxc2+ 19.Şf3 Ac6 20.Vgxe6+ Şc7 21.Vf4+ Şb6 22.Vee3+ Fc5 23.g8V b1V
Diyagramdaki pozisyon satranç literatüründe en çok basılmış diyagramlar arasında yer alır. Garip ama bu şöhret Alekhine’in şimdi oynayacağı hamleye dayanır: 24.Kh6 !! Beş vezirin muazzam potansiyeli arasından sakin bir kale hamlesi. Tehdit 25. Vd8 mat! Siyah tüm devam yollarında kaybediyor! a) 24… Fxe3 25.Vd8+ Şc5 ve artık beyaz iki farklı mattan birini seçebilir 26.Vfd6+ Şd4 27.V8f6+ Ae5+ 28.Vfxe5 mat (Alekhine) ya da 26.Vxd5+ Şb6 (Şxd5 27.Vd6 mat) 27.Vd8+ Şc5 28.Vfd6 mat. b) 24…Vxf1 25.Vb4+ Vb5 (25… Şc7 26.Vg3+ hemen mat olur) 26.Vd8+ Şa6 27.Vea3+
Alekhine’in , “En İyi Oyunlarım 1908-1923” kitabında da verdiği bu diyagramın altında yazdığı gibi iki hamle sonra beyaz mat eder… c) 24… a6 (veya …a5) 25.Kxc6+ bxc6 (25… Şxc6 26. Ve6 ve iki hamle sonra mat) 26.Vd8+ Şa7 27.Vde7+ Fb7 (Kotov) ve siyah mattan kurtulur, fakat oyunsonuna bir vezir eksik girmek koşuluyla! d) 24… Ve4+ 25. V3xe4 dxe4+ 26. Şg3 Vxf1 27. Vb3+ ve beyaz basitçe kazanır.
İnanılmaz! Ama inanılmaz olan herşey gerçek olmak zorunda değil tabi ki! İlk önce şunu söylemeliyim ki bu oyun sahte! Bu oyun hiç oynanmadı. Sadece Alekhine’in hayal gücünün eseri. Büyük ihtimalle böyle bir şey yapmak aklına 1929 yılında, Fransız satranççı ve etüdçü Lazard’ın otobiyografisine önsöz yazarken gelmişti : “Daima kalıcı bir şey yaratmak için, yalnız başıma yaratabilmek isterdim, oyunlarımdaki gibi, planımı rakibinkine göre ayarlama gerekliliği olmadan. Ah! O rakip, güzellik anlayışı hep benimkinden farklı olan o gönülsüz işbirlikçi! Gücü, hayali ve tekniği hep yardım için yetersiz kalır! Ne büyük bir işkence düşünce ve fantazimin başka bir insan tarafından bağlanması!” Alekhine’in bu oyunu tek başına nasıl yarattığı da, Amerikalı satranç tarihçisi Dr. Buschke’nin 50’lerin başında Chess Life dergisinde yayınladığı bir dizi makale ile ilk defa ortaya çıkardığı, çok ilginç bir hikayedir. 1915 Moskova Satranç Kulübü Birinciliği, yılın son aylarında oynanmıştı. Alekhine’in 11de 10.5 ile birinciliği kazandığı bu unutulun turnuvadan hala hatırlarda kalabilmiş birkaç isim daha vardır: Zubarev, Nenarokov ve aralarında en ünlüsü N.D. Grigoriev (1895-1938) Grigoriev teorisyen ve final uzmanı olarak ün yapmıştı (hala piyon finallerinde en büyük otoritelerden biri olarak görülür.) Ayrıca 1921 ve 1924 yıllarında Moskova Birinciliğini kazanmış kuvvetli bir satranççıydı. 1915 turnuvasının altıncı turunda Grigoriev – Alekhine maçı oynandı. Grigoriev beyaz, Alekhine ise siyah taşlarla oynuyorlardı. Bu ilginç maçı Alekhine zamanın Rus satranç gazetesi Shakhmatny Vyestnik için analiz etti.
Grigoriev – Alekhine, Moskova, 13 Kasım 1915
1.e4 e6 2.d4 d5 3.Ac3 Af6 4.Fg5 Fb4 5.e5 h6 6.exf6 hxg5 7.fxg7 Kg8 8.h4 gxh4 9.Vg4 Fe7 10.g3 c5
11.0-0-0
Yukarıdaki gibi 11.gxh4 değil. Alekhine’nin yorumu şöyleydi : “11.gxh4’ü 11… Ff6 ile yanıtlamayı planlamıştım çünkü 11…cxd4 hamlesi hesaplaması çok zor olan ve muhtemelen siyah için pek avantajlı olmayacak karışıklıklara yol açacaktı. İşte bu hamleden sonra oluşabilecek fantastik varyantlardan bir örnek :” Devamında ise Alekhine hamle hamle ‘5 Vezir Maçı’nı veriyor. Yani eğer ‘5 Vezir Maçı’ gerçek olsaydı, Alekhine bu maçı kaybedecekti … Bu sırada gerçek Grigoriev – Alekhine maçı da şöyle devam etti : (ünlem ve soru işaretleri Alekhine tarafından koyulmuştur.)
11…Ac6 12.dxc5 Va5(!) 13.Şb1 e5? 14.Vh5 Fe6 15.Axd5? Fxd5 16.Kxd5 Ab4! 17.Kxe5 Vxa2+ 18.Şc1 0-0-0 19.Fd3 Va1+ 20.Şd2 Vxb2 21.Şe3 Ff6(!) 22.Vf5+ Şb8 23.Ke4 Axd3 24.cxd3 Fd4+ 25.Şf4 Vxf2+ (0-1)
Buraya kadar herşey çok iyi. ‘5 Vezir Maçı’ yayınlandı ve içinde tek bir yalan yok. Ama daha sonra, Alekhine bu oyunu gerçekte oynamadığı için o kadar üzülmüş olmalı ki, belki de okuyucularını bu üzgünlüğü paylaşmaktan alıkoymak için “En İyi Oyunlarım 1908-1923” kitabına 1927 yılında bir ekleme yaptı. Kitabın 26. oyunu olan Tarrasch-Alekhine, Petersburg 1914 şöyledir : 1.e4 e6 2.d4 d5 3.Ac3 Af6 4.Fg5 Fb4 ve Tarrasch burada 5.exd5 oynadığında Alekhine şöyle der : “İlginç olan bir diğer varyant da Chigorin devamyoludur: 5.e5 h6 6.exf6 hxg5 7.fxg7 Kg8 8.h4 gxh4 ve 9…Vh5 yerine 9…Vg4!. 1915 yılında yazar tarafından Moskova’da oynanmış bir oyun şöyle devam eder…” Ardından da tahmin edebileceğiniz gibi ‘5 Vezir Maçı’ 3 diyagramla gelir – diyagram sayısı 49 hamlelik Tarrasch – Alekhine maçı ile aynıdır. Bu kitapta başka gariplikler de yok değil. (sayfa 240’taki Alekhine – Tenner partisi 15 hamlede mat ile sonuçlanmıştır fakat Tenner’e göre bu maç 23 hamlelik bir beraberliğin hayaleti. Belki de söylentilere takılıp kalmamamız gerekir. ‘5 Vezir Maçı’ ile Alekhine satranç literatürüne, maçı sadece bir varyant olarak bıraksaydı asla gerçekleşemeyecek olan bir katkıda bulundu. Ayrıca gözden kaçırmamak gerekir ki Alekhine ne Grigoriev’in maçı kaybettiğini söyledi, ne de kendisinin maçı kazandığını. “Yazar tarafından oynanmış bir oyun” ifadesiyle, sadece yalanın yarısını söyledi ve “deha” şöhreti de yalanın geriye kalan yarısı tamamlama işini kendi kendine başardı. Yazar, kendisinden başka kime böyle ünlem yağdırabilirdi ki? Shakhmatny Vyestnik’in 1916 sayısı da herkesin kahve sehpasında yoktu tabi ki. Alekhine – Grigoriev maçı satranç dünyasının sadece en başarılı yalanı değil, aynı zamanda en başarısız analizlerinden birisidir. Alekhine’e sayısız ünlem kazandıran 24.Kh6 , esasında kazanmaz!
Bu konumda dört devamyolu analiz ettim : Fxe3, Vxf1, a6(a5) ve Ve4+. Hepsi de kaybediyor. Bu maçı gördüğüm hiçbir kaynak, analiz etmek bir yana dursun gözden kaçan bu hamleden bahsetmiyorlardı bile! 24…Fg4+ Siyah, tempo ile bütün mat tehditlerini savunuyor. Bu belki bir file mal olacak ama bu kadar ağır topun bulunduğu bir konumda bir filin lafı bile olmaz. 25.Vgxg4 Fxe3 26.Vxe3+ ( 26.Vb4+? Vxb4 27.Vxb4+ Şc7 28.Vd6+ Şb6 ve beyaz, şah çekmeye devam etse iyi olur yoksa 29.fxe3 Ve4+ 30.Şf2 Ke8 ve …d4 ten sonra kazanç şansı kalmayacak. 29…Vc5 in ardından kazanca oynayan taraf siyah olabilir.) 26… Vc5 Beyaz bir fil önde ama siyahın karşılığında iki bağlı geçer piyonu var. Kalesi de geçerinin arkasında iyi yer tutmuş halde. Beyazın hala saldırı şansları var ama genel bir bakış siyahın beraberlik yapmada çok da zorlanmayacağını gösteriyor. İşte birkaç varyant: a) 27.Fe2 Vxe3+ 28.fxe3 Kf8+ ve şimdi 29.Şg2 Ve1 30.Vd4+ Şc7 31.Vxd5! siyah için tehlikelidir fakat, 28…Şc5 iyi görünüyor. Konum çok gergin ve iki tarafa için de şanslar var. b) 27.Şg2 Vxe3 28.fxe3 Vb2+ 29.Fe2 a5 ya da 29.Şh1 Kh8 ve beyazın kazanç şanslarına inanmak oldukça zor. c) 27.Ve2? Vf8+ 28.Vf4 Vxf4+ 29.Şxf4 Vc1+ 30.Ve3+ Vxe3+ 31.Şxe3 a5 ve a-piyonu en az beraberliği garantiler. d) 27.Vgd4 d1) 27…Vf5+ 28.Şg2 Kg8+ 29.Şh1 Vxd4 30.Vxd4+ Şc7 31.Vh4 a5 ya da 31… Kf8 ve ardından a5. Siyahın materyale karşı yeterli karşı oyunu olması gerekir. d2) 27…Vgd4 Kf8+ 28.Şg2 Kg8+ 29.Şh2 Vxd4 30.Vxd4+ Şc7 31.Vf4+ Şb6 32.Ve3+ Şc7 33.Ve2 a5 34.Af3 a4 yine belirsizdir. e) 27.Vxc5+ Şxc5
Siyah şah tehlikede gibi görünse de ona ulaşmak hiç de kolay değil. Siyah Vxf1 ve Ae5+ tehdit ediyor. 28.Şg2 en iyisi gibi görünüyor. e1) 28…Ve4+? 29.Vxe4 (29.f3 Vxg4+ 30.fxg4 a5 Siyaha iyi olmalı) 29…dxe4 30.Kh5+ Şd6 31.Fc4 ve siyahın başı dertte. e2) 28…a5 29.Kh5 ( Vc4 tehditiyle) 29…Vb4 (belki b5 bile oynanabilir) 30.Ve6 Kd8 31.Af3 ve a4 mümkün gibi görünüyor. Siyah hiç de fena değil. Bu tarz varyantların analizi tehlikelidir ve beyaz belki bir yerlerde daha iyi bir devam yoluna sahip olabilir. Ama gördüğüm kadarıyla 24.Kh6 kazanmıyor çünkü 24…Fg4+! beraberliği garantiliyor. Yani hikaye o kadar da iyi değil. Alekhine’in güzel 24.Kh6 sı kazanç getirmiyor. ‘5 Vezir Maçı’ siyahın en iyi hamleleriyle beyaz taraftan kazanılamıyor. Aslında kabul etmek gerekir ki, bu denli karmaşık bir konumda hiç bir analiz nihai gerçekliğe ulaştığını kanıtlayamaz. Belki bir gün kazanç gösterilecek fakat belki de buna gerek yok, çünkü eğer bir iki hamle geri gidersek…. 22.Fd3 ! ve siyah terk edebilir.
Timman’a gösterdim. Bu, her kafadan bir sesin çıktığı analizlerden pek de etkilenmemiş gibiydi. Cevabı ise şöyle oldu : “Bu konumu iyice analiz etmek için ilk önce beş vezire ihtiyacımız var. Kimin evinde satranç takımının beş tane veziri var ki?”
Türkçe’ye çeviren : O.Oğul Köseoğlu 2004
