Bilim, sanat, meslek ve bir spor dalıyla ilgili kesin anlamı olan özel bir kavramı gösteren gerçek anlamlı sözcüklere terim denir.
Satrançta terimler nasıl oluşmuştur?
1) Konuşma dilinde bulunan sözcüklere yeni anlamlar vererek satranç terimi oluşturulabilir.
Örneğin; “Terk” kelimesinin günlük dildeki anlamı bellidir. Satrançta kullanıldığı zaman taraflardan birinin oyunu kaybettiğini kabul ederek oynamayı bırakması anlamına gelir. Köprünün mimarideki anlamı bellidir. Diş hekimliğinde ve satrançta farklı anlam kazanır (oyunsonunda köprü konumu)
2) Anlamlı iki sözcüğün birleşmesi yoluyla da oluşan satranç terimleri vardır.
Örneğin; Devamyolu. Bir konumda zorlayıcı hamle serilerinin her birine devamyolu denir.
Veya Oyunsonu oyunda taşların azaldığı son bölümü ifade etmektedir. Burada terim devam yolu şeklinde ayrı yazılırsa anlam karışıklıklarına yol açabilir. “Devam yolunu bulamadı” Devam edecek hamle bulamadı anlamına gelirken “Devamyolunu bulamadı” ise seri hamleleri içeren bir yolu bulamadığı anlamına gelir.
Benzer şekilde “Oyun sonunda kayıp” ile “Oyunsonunda kayıp” gibi anlam karışıklıkları oluşturulan kelime ile minumuma indirilir. Oluşturulan yeni kelime okuyucunun gözünde onun terim olduğuna dair hızlı bir algı oluşturur.
3) Yabancı dilden dilimize giren terimler de aynen kullanılabilmektedir. Örneğin rok, gambit, zugzuvang, opozisyon, profilaktik, zaytnot mat, pat, fiyançetto gibi kelimeler.
Bu terimlerin bir kısmı 1800 öncesine dayanırken (mat, pat, rok, gambit) bir kısmı da daha yakın tarihe aittir.
Örneğin Zugzuvang kelimesinin ilk kez 1858 yılında kullanıldığı düşünülürken ingilizce olarak bunu 1905 yılında Emanuel Lasker kullanmıştır. Zugzuvang durumundan ise ilk kez 1604 yılında Alessandrio Silvio’nun bir oyunsonu çalışmasında bahsedilmiş. Opozisyon, zaytnot, profilaktik ve isolani gibi terimler de yakın tarihlidir.
26 sene boyunca Dünya Şampiyonu kalan Emanuel Lasker (1868-1941)
Türkçede terimlerim oluşması üzerine
Terimlerin oluşması yayınlanan Türkçe kaynaklardaki kullanımlara bağlı olarak gelişmiştir. Süreli yayınlar ve satranç kitapları bu terimlerin yerleşmesine veya elenmelerine yolaçmıştır. Zaman içerisinde bazı terimlere Türkçe karşılıklar bulunurken bazıları da yabancı dillerde olduğu gibi kalmıştır.
Yabancı dildeki gibi kalmış veya zaman zaman kullanılan terimler
Zugzuvang, opozisyon, fiyançetto, gambit, profilaktik, zaytnot, kompansasyon, desperado, izole, duble, triple, tempo, fortress, overprotection, kombinezon/kombinasyon, underpromotion, varyant, varyasyon, blitz, bullet, izolani, aktif, pasif, en prise, help mat, self mat, materyal, figür, notasyon, simültane.
Aron Nimzowitsch (1886-1935) döneminin güçlü büyükustası ve satranç yazarı. “Benim Sistemim” kitabı dönemin devrim yaratan kitabıdır.
Bazı Türkçe terimler, isimlendirmeler
Piyon, konumsal satranç, kudurmuş kale, çatal, ev hazırlığı, ileri karakol, aşırı yüklenmiş, gerçek feda, tam açmaz, yarım açmaz, taş, alet, ağır alet, hafif alet, sessiz hamle, sakin hamle, manyel, ters manyel, aile çatalı, zehirli piyon, saptırma, içeri çekme, celbetme, üçgen manevrası, kilit konumu, karşılıklı kareler, teknik, taktik, taktisyen, ani ölüm, giyotin, hafif parti, ağır parti, tereddütsüz, kuvvetli kare, zayıf kare, askılı piyonlar, açık konum, kapalı konum, yarma, karşıdarbe, çoğul masa gösterisi, köprü, aday hamle, blokaj, İVP, parti
Terimlerin değişik dillere çevrilmesi üzerine
“En Passant” latin dillerinde aynı şekilde kalırken hatırlama zorluğu yarattığı için Rusça, Azerice, Türkçe ve pek çok doğu dilinde “Geçerken Alma” diye çevrilmiştir.
“Kombinezon” ise hemen hemen her dilde benzer şekilde kullanılmaktadır. Kelimenin satranca özel anlamı olduğu için toplumlar yeni bir kelime üretme yoluna ya gitmemişlerdir ya da her kesimin onayını alan bir çeviri oluşmamıştır.
“Fianchetto” İtalyanca bir kelime ve 1840-50 yıllarına dayanmakta. Neredeyse tüm diğer dillere de bu şekilde girmiştir.
“Gambit” Fransızca (gambet), İspanyolca (gambito) ve İtalyanca’dan (gambetto) geliyor. 1561 yılında ilk kez Ruy Lopez tarafından satranç terimi olarak kullanılmış. Tüm diğer dillerde de “Gambit” değiştirilmemiştir.
“Zugzwang” kelimesinin ilk kez 1858 yılında kullanıldığı düşünülürken ingilizce kaynakta bunu ilk kez 1905 yılında Emanuel Lasker kullanmıştır. Zugzwang durumundan ise ilk kez 1604 yılında Alessandrio Silvio’nun bir oyunsonu çalışmasında bahsedilmiş. Türkçe’de ise Zugzuvang şeklinde kullanılmakta. Neredeyse tüm dillerde aynı şekilde kalmıştır ama Çekçe’de “Nevyhoda t’ahu” dezavantajlı hamle olarak çevrilmiştir.
“Zeitnot” Oyunda zamanın azalması anlamında kullanılan ve Türkçe’de de “Zaman sıkışıklığı” olarak anlamını bulmuş bir kelimedir. Rusça, Azerice, İtalyanca, Portekizce ve pek çok dile de yazım değişiklikleriyle aynı şekilde girmiştir. İngilizcede ise “Time Trouble” diye kullanılmakta.
“Opozisyon” da hemen hemen her dilde ufak farklılıklarla aynı şekilde ifade edilmektedir.
Not: Facebook yorumu ile önerilerde bulunabilirsiniz.
Hazırlayan: FM Selim Gürcan
